1. 1920 թ. ստեղծված Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական հանրապետության կազմում Լեռնային Ղարաբաղը հանձնելուց առաջ գործերի վիճակի իրավական գնահատական:
Արցախը (Ղարաբաղը) հնագույն ժամանակներից միշտ եղել է պատմական Հայաստանի բաղկացուցիչ մասը, իսկ պարսկական և արաբական տիրապետության ներքո ՝ ինքնավարություն ունեցող հայ իշխանների կողմից ղեկավարվող հայկական գավառների մի մասը։ Ինչ վերաբերում է Արևելյան Հայաստանին, որի մաս է կազմում Արցախը, ապա պետական ինքնիշխանության կորստից հետո այն պահպանել է ինքնակառավարման ինստիտուտները և դրա շնորհիվ հանդես է եկել որպես ինքնուրույն քաղաքական միավոր։ 822 թ. Արցախում հռչակվեց Խաչենի հայկական անկախ իշխանությունը։ 884 թվականին Խաչենի տիրակալները ճանաչեցին անկախացած հայկական Բագրատունիների թագավորության իշխանությունը։ 1045 թվականին Անիի թագավորության անկումից հետո Խաչենի իշխանությունը դարեր շարունակ մնացել է այն մարզերից մեկը, որտեղ պահպանվել է հայկական իշխանությունը։ XVI—XVII դարերում Խաչենի իշխանությունը բաժանվել է հինգ փոքր իշխանությունների ՝ Մելիքությունների։ Մինչև XVIII դարը ներառյալ գոյատևած Խամսայի մելիքությունները մնացել են հայ ազգային-պետական կառուցվածքի վերջին օջախներից մեկը։ 1813 թվականից Ղարաբաղն անցել է Ռուսաստանին՝ 1867 թվականից հանդիսանալով Ելիզավետպոլի նահանգի մի մասը ։
Ռուսական կայսրության փլուզումից հետո 1918 թ.Ղարաբաղի հայերի համագումարը Ղարաբաղը հռչակեց ինքնուրույն կազմավորում ՝ ընտրելով Ազգային խորհուրդ, ձևավորելով կառավարություն: Նույն թվականին ստեղծված Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը (ԱԴՀ) փորձ արեց թուրքական բանակի օգնությամբ Լեռնային Ղարաբաղը ներառել իր կազմում, սակայն չկարողացավ դա անել։ 1919 թվականի օգոստոսին Լեռնային Ղարաբաղի հայերի հերթական յոթերորդ համագումարը, զինված ագրեսիայի սպառնալիքի ներքո, որոշում է կայացրել Ադրբեջանի կառավարության հետ կնքել ժամանակավոր համաձայնագիր, որը նախատեսում էր Ղարաբաղի ժամանակավոր գտնվելը Ադրբեջանի ԴեմոկրատականՀանրապետության սահմաններում, մինչև Փարիզի խաղաղության համաժողովի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշումը:
Չնայած ստանձնած պարտավորություններին, ադրբեջանական իշխանությունները 1920թ. մարտին փորձեցին ղարաբաղյան խնդիրը լուծել ռազմական ճանապարհով, սակայն հանդիպեցին ղարաբաղցիների և Հայաստանի Հանրապետության զինվորական ստորաբաժանումների դիմադրությանը: 1920թ. ապրիլին, նկատի ունենալով Ադրբեջանի կողմից այդ ժամանակավոր համաձայնագրի պայմանների նենգ խախտումը, որը դրսեւորվեց հայ բնակչության դեմ զինված ագրեսիայով եւ Շուշիի ու հայկական գյուղերի հայ բնակչության զանգվածային կոտորածով, Լեռնային Ղարաբաղի հայերի IX համագումարը չեղյալ համարեց այն եւ հայտարարեց Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին Հայաստանի Հանրապետության հետ:
Փարիզի խաղաղության խորհրդաժողովում (1918-1920) հարցի քննարկման ժամանակ Ազգերի Լիգայի վեհաժողովի Հինգերորդ կոմիտեն 1920 թ. ի պատասխան ԱԴՀ-ի անդամակցության խնդրագրի, եկել է այն եզրակացության, որ Ադրբեջանը չի կարող համարվել լիովին կայացած պետություն, քանի որ դե յուրե ճանաչված չէ Ազգերի Լիգայի անդամ պետություններից ոչ մեկի կողմից, և որ ԱԴՀ-ի տարածքը նախկինում երբեք պետություն չի եղել, այլ միշտ եղել է ավելի մեծ կազմավորումների մաս, ինչպիսիք են մոնղոլական, պարսկական և 1813 թվականից սկսած՝ռուսական կայսրության մաս։ Նոր հանրապետության համար ընտրված "Ադրբեջան" անվանումը նաև սահմանակից պարսկական նահանգի անունն է։
Բացի այդ, նշվել է, որ դժվար է հստակ որոշել այն սահմանները, որոնց շրջանակներում Ադրբեջանի կառավարությունն իրականացնում է իր լիազորությունները: Նշվել է, որ հարևան պետությունների հետ սահմանային վեճերի պատճառով Ադրբեջանի ներկայիս սահմանների ճշգրիտ որոշումը հնարավոր չի թվում։ Ոչ մի օրինական սահման ԱԴՀ-ն չուներ, ոչ Ազգերի լիգան, ոչ արբիտրաժային որոշումները ԱԴՀ-ի պահանջները չեն ճանաչել ։ Առավել ևս, որ դե ֆակտո այն տարածքները, որոնց նա հավակնում էր, նրա կողմից չէին վերահսկվում, իսկ նրա մասնակցությունը կոնֆերանսին ոչ այլ ինչ էր, քան դե ֆակտո ad-hoc ճանաչում, ինչը միայն նշանակում է հարաբերությունների մեջ մտնել այս կամ այն նորաստեղծ կառույցի հետ, օրինակ ՝ վերջինիս բանակցություններին կամ կոնֆերանսներին մասնակցելու համար ։ Ընդ որում, ինչպես նշվում է մեջբերվող փաստաթղթում (Ազգերի լիգային միանալու Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության խնդրագրի մասին հուշագիր), այդ դե-ֆակտո ճանաչման մասին հայտարարում է միայն ադրբեջանական պատվիրակությունը, այն դեպքում, երբ ԱՄՆ-ն մերժել է ճանաչումը։ Կասկած է հայտնվել նաև այն մասին, թե " ներկայիս խնդրանքը ներկայացնող պատվիրակությունը արդյոք օժտված է երկրի օրինական կառավարությունը ներկայացնելու լիազորություններով" (Ազգերի լիգա. Քաղվածք Առաջին ժողովի թիվ 17 ամսագրից. Ժնև, 1920, էջ 139):
Նշենք նաև, որ Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում, նույն 1920 թվականին, Հատուկ հանձնաժողովը ներկայացրել է «Հայաստանի սահմանների որոշման վերաբերյալ առաջարկության զեկույցը», որը ստորագրվել է Ազգերի Լիգայի Խորհրդի անդամ երկրների լիազոր ներկայացուցիչների կողմից․ Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա, Իտալիա և Ճապոնիա, որտեղ հստակեցվել են Հայաստանի և Ադրբեջանի Հանրապետության, Հայաստանի և Վրաստանի միջև սահմանագծման սկզբունքները։
Զեկույցում առաջարկված սկզբունքներն ու դրույթները ներառվել են Սեւրի պայմանագրում (1920թ. օգոստոսի 10), որի 92-րդ հոդվածում նշվում է. "Հայաստանի և Ադրբեջանի, ինչպես նաև Հայաստանի և Վրաստանի միջև սահմանները կորոշվեն շահագրգիռ կողմերի անմիջական համաձայնության միջոցով։ Այն դեպքում, եթե շահագրգիռ երկրները մինչև պայմանագրի 89-րդ հոդվածում նշված որոշման ընդունման օրը չկարողանան համաձայնությամբ որոշել սահմանները, ապա խնդիր հանդիսացող սահմանը կորոշվի Գերագույն դաշնակցային ուժերի կողմից, որոնք էլ տեղում կիրականացնեն սահմանագծումը"։ Փաստաթուղթը ներառվել է ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի Իրավարար վճռի վերաբերյալ ամբողջական զեկույցում (1920թ.նոյեմբերի 22): Սակայն Հայաստանի սահմանները որոշող հատուկ հանձնաժողովի զեկույց-առաջարկի սկզբունքներն այդպես էլ կյանքի չկոչվեցին բոլոր երեք հանրապետությունների խորհրդայնացման պատճառով, ինչի հետևանքով այդ հանրապետությունները չդարձան միջազգային իրավունքի ինքնիշխան սուբյեկտներ։
Այսպիսով, կարելի է փաստել, որ Ազգերի լիգան հրաժարվել է դե յուրե ճանաչել ԱԴՀ-ն, և որ անդրկովկասյան ազգային հանրապետությունների սահմանների ստեղծման և որոշման առաջին փուլում Լեռնային Ղարաբաղը, մինչև Ադրբեջանում խորհրդային կարգերի հաստատումը, ոչ դե յուրե, ոչ դե ֆակտո չի եղել ԱԴՀ-ի մաս: ԱԴՀ - ն, որը գոյություն է ունեցել 1918-1920 թվականներին, այդպես էլ դե յուրե չի ճանաչվել միջազգային հանրության կողմից։
2. Հարավային Կովկասում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո իրավիճակի իրավական գնահատականը:
1920թ. նախ Ադրբեջանում, ապա նաև Արևելյան Հայաստանի մի մասում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությունը 1920թ. նոյեմբերի 30-ին ընդունեց հռչակագիր, որով Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը ճանաչեցին Խորհրդային Հայաստանի մաս: Այս փաստը Ստալինը հաստատել է 1920 թվականի դեկտեմբերի 4-ին. "Դեկտեմբերի 1-ին Խորհրդային Ադրբեջանը ինքնակամ հրաժարվում է վիճելի գավառներից և հռչակում Զանգեզուրի, Նախիջևանի, Լեռնային Ղարաբաղի հանձնումը Խորհրդային Հայաստանին" (И.В. Сталин Сочинения. Т. 4. С. 414): 1920 թվականի դեկտեմբերի 4-ին Ստալինի այս հայտարարությունը կասկածի տակ դնելու հիմք չկա, քաջ հայտնի է, թե որքան ուշադիր էր Ստալինը ընտրում փաստաթղթերը և ինչպես էր դրանք ստուգում՝ պատրաստվելով հրապարակմանը:
1921 թ. ղարաբաղյան հարցը լուծվում էր ՌԿԿ (բ) ՝ Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների) Կովկասյան բյուրոյում, որը 1921 թ. հուլիսի 4 - ին որոշեց Լեռնային Ղարաբաղը ներառել Խորհրդային Հայաստանի կազմում և պլեբիսցիտ անցկացնել միայն Լեռնային Ղարաբաղում: Սակայն հուլիսի 5-ին Կովբյուրոյում կազմվեց նոր փաստաթուղթ, որի համաձայն Լեռնային Ղարաբաղը, որի բնակչության ավելի քան 90% - ը հայեր էին, փոխանցվում էր Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին ՝ նրան տալով լայն մարզային ինքնավարություն ՝ վարչական կենտրոնով Շուշիում։ Ի տարբերություն հուլիսի 4-ի որոշման ՝ հուլիսի 5-ի արձանագրության մեջ քվեարկության և դրա արդյունքների մասին հիշատակում չկա ։ Այս որոշումը համարվում է պատմության մեջ աննախադեպ ակտ, քանի որ երրորդ կողմի քաղաքական կուսակցությունը, որը համապատասխան իրավասություն չուներ, որոշում է կայացրել Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի կարգավիճակի վերաբերյալ:
Այն հակասում էր նաև բոլշևիկների հռչակած ազգային քաղաքականության, ինչպես նաև խորհրդային պետության ազգային-տարածքային կառուցվածքի սկզբունքներին։ Այս կապակցությամբ ավելորդ չի լինի հիշեցնել, որ բոլշևիկները Ռուսաստանի Ժողովուրդների իրավունքների 1917 թվականի նոյեմբերի 2-ի հռչակագրում հայտարարում էին Ռուսաստանի ժողովուրդների հավասարության և ինքնիշխանության, Ռուսաստանի ժողովուրդների ազատ ինքնորոշման իրավունքի մասին ՝ ընդհուպ մինչև ինքնուրույն պետության առանձնացումն ու ձևավորումը, իսկ Աշխատավոր և շահագործվող ժողովրդի իրավունքների 1918 թվականի հունվարի 16-ի հռչակագրում հատուկ ողջունում էին Հայաստանի ինքնորոշման ազատությունը հայտարարած Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի քաղաքականությունը։ Այս դրույթը ներառված է նաև Խորհրդային Ռուսաստանի (ՌԽՖՍՀ) 1918թ. հուլիսի 10-ի Սահմանադրության մեջ: Սակայն քեմալական Թուրքիայի ճնշման ներքո և Ստալինի պնդմամբ նրանք ընդունեցին այդ հռչակագրերին հակասող որոշում, որը խախտում է սահմանադրական սկզբունքները, ինչպես նաև հայերի իրավունքները ՝ Հարավային Կովկասում կոմպակտ ապրող հայ ազգը բաժանելով երեք վարչական շրջանների ՝ մեկ պետության և նրան սահմանակից երկու ինքնավարությունների ՝ Լեռնային Ղարաբաղի և Նախիջևանի, որոնք միացվել էին հարևան խորհրդային հանրապետությանը։
Ելնելով վերը նշվծից ՝ կարելի է փաստել, որ Խորհրդային Ադրբեջանը Խորհրդային Միության կազմի մեջ է մտել իրեն ապօրինի կերպով փոխանցված Լեռնային Ղարաբաղի տարածքով, որը դե յուրե չէր կարող պատկանել նրան:
ԽՍՀՄ կազմի մեջ մտնելուց հետո Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավարությունը ձևավորեց ոչ թե հայաբնակ ողջ տարածքում, ինչպես նախատեսված էր ՌԿԿ(Բ) Կովբյուրոյի որոշմամբ այն Ադրբեջանին հանձնելու մասին, այլ միայն նրա մի մասում ՝ դրանով կոպտորեն խախտելով ինքնավարությունից դուրս բերված տարածքների հայ բնակչության ինքնորոշման իրավունքը (Ադրբեջանի կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի դեկրետը Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի կազմավորման մասին 1923թ. հուլիսի 7-ին): Մարզից դուրս են մնացել Լեռնային Ղարաբաղի Հարավային (Կուբաթլու, Զանգելան, Ֆիզուլի, Ջեբրայիլ), արևմտյան (Լաչին, Քելբաջար), Կենտրոնական (Խանլար, Շահումյան) և Հյուսիսային (Դաշքեսան, Գետաբեկ, Շամխոր) շրջանները, թեև շատ շրջաններում դեկրետի ընդունման պահին հայերը կազմում էին բնակչության մեծամասնությունը։ Բացի տարածքներ գրավելու մտադրությունից, որոնք, խորհրդային իրավական հիմքերի համաձայն, պետք է մտնեին ինքնավարության կազմի մեջ, դա արվեց նաև նրա համար, որ ինքնավարությունը ընդհանուր սահման չունենա Խորհրդային Հայաստանի հետ։
3.Ինքնավար սուբյեկտների իրավական կարգավիճակը ԽՍՀՄ օրենսդրության համաձայն:
Խորհրդային օրենսդրական ակտերի համաձայն, նույնիսկ հաշվի առնելով դրանց բոլոր փոփոխություններն ու ճշգրտումները, սովետական ինքնավարության ամենակարևոր բնութագրիչներից մեկը ազգի ինքնորոշման սկզբունքն էր ՝ հիմնված նրա տարածքային մեկուսացման վրա, այսինքն այն ուներ ազգային-տարածքային բնույթ: Խորհրդային ինքնավարությունը ազգերի պետական կառույցի ձևերից մեկն էր՝ հիմնված նրանց ինքնորոշման վրա մեկ միասնական սոցիալիստական պետության շրջանակներում։ Թեև հայ ազգի երեք տարածքային կազմավորումների ՝ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության, Նախիջևանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության (հետագայում վերանվանվեց Ինքնավար Հանրապետություն) և Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի բաժանելու որոշումը իրենից ներկայացնում էր շեղում և այդ սկզբունքի խիստ աղավաղված տարբերակ, սակայն ինքնավարություններին տրվում էր ինքնակառավարման բարձր մակարդակ։ Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային Ադրբեջանին հանձնելու մասին ՌԿԿ (Բ) Կենտկոմի Կավբյուրոյի 1921 թվականի հուլիսի 05-ի որոշման մեջ ուղիղ տեքստով խոսվում էր նրան լայն ինքնավարություն տրամադրելու մասին։
Համաձայն ԽՍՀՄ գործող օրենսդրության, ինքնավար մարզն իրավունք ուներ մշակել և ընդունել իր իրավական կարգավիճակը կարգավորող իրավական փաստաթղթեր՝ ամրագրելով իր ինքնավար իրավունքների երաշխիքները։ Ինքնավար մարզի իրավական կարգավիճակը, տարածքը չէին կարող փոփոխվել առանց մարզի համաձայնության։
1990 թվականի ապրիլի 26-ի «ԽՍՀՄ և ֆեդերացիայի սուբյեկտների միջև լիազորությունների սահմանազատման մասին» ԽՍՀՄ օրենքի ("Свод законов СССР", т. 1, с. 44-12, 1990 г. "Ведомости СНД СССР и ВС СССР", 1990, N 19, ст. 329 ) 1-ին հոդվածը սահմանեց, որ ինքնավար հանրապետությունները, ինքնավար կազմավորումները միութենական հանրապետությունների մաս են կազմում Ժողովուրդների ազատ ինքնորոշուման հիմունքներով, տիրապետում են իրենց տարածքում պետական իշխանության ամբողջականությանը, իրենց կողմից ԽՍՀՄ և Միութենական հանրապետությունների իրավասությանը փոխանցված լիազորությունների սահմաններից դուրս։ Ինքնավար հանրապետությունների, ինքնավար կազմավորումների հարաբերությունները միութենական հանրապետությունների հետ, որոնց մաս են կազմում, որոշվում են համաձայնագրերով և պայմանագրերով, որոնք կնքվում են ԽՍՀՄ Սահմանադրության, միութենական և ինքնավար հանրապետությունների սահմանադրությունների և սույն օրենքով:
Այս օրենքի 3-րդ հոդվածը հստակ սահմանում էր, որ միութենական, ինքնավար հանրապետության, ինքնավար կազմավորման տարածքը չի կարող փոխվել առանց նրանց համաձայնության։
Համաձայն 4-րդ հոդվածի միութենական, ինքնավար հանրապետությունը, ինքնավար մարզը, ի
նքնավար օկրուգը ինքնուրույն լուծում են արտադրական և տնտեսական օբյեկտների տեղակայման հարցերը, ապահովում են իրենց տարածքում համակողմանի տնտեսական և սոցիալ-մշակութային զարգացումը՝ հաշվի առնելով դրանցում ապրող բոլոր ժողովուրդների շահերը։
Համաձայն 6-րդ հոդվածի՝ գոյություն ունեցող ինքնավար հանրապետությունների, ինքնավար մարզերի և ինքնավար շրջանների կարգավիճակի փոփոխությունը Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության բացառիկ իրավասությունն էր՝ ի դեմս նրա պետական իշխանության և կառավարման բարձրագույն մարմինների։
8-րդ հոդվածում ասվում էր, որ ինքնավար հանրապետությունների, ինքնավար միավորների, ինչպես նաև ազգային վարչատարածքային միավորների իրավական կարգավիճակի ընդհանուր սկզբունքների հաստատումը, միութենական և ինքնավար հանրապետությունների, ինքնավար կազմավորումների միջև լիազորությունների սահմանազատում, տեղական ինքնակառավարման ընդհանուր սկզբունքների սահմանումը բացառապես ԽՍՀՄ պետական իշխանության և կառավարման բարձրագույն մարմինների պարտականությունն է։
Հոդված 10. համապատասխան ոլորտում հարաբերությունների որևէ օրենսդրական կարգավորում ինքնուրույն իրականացնելու միութենական հանրապետության իրավունքը սահմանափակվում էր այն դեպքերով, երբ այս կամ այն հարցը լուծված չէր ԽՍՀՄ օրենքով: Ընդ որում, ինքնավար հանրապետությունների և ինքնավար կազմավորումների վարման հարցերը պետք է կարգավորվեն նրանց հետ համաձայնեցմամբ։ Իսկ ինքնավար մարզերի վերաբերյալ օրենսդրական որոշումները ԽՍՀՄ Սահմանադրության 86-րդ հոդվածի համաձայն կարող էին ընդունվել միայն ինքնավար մարզի ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի ներկայացմամբ ։
Խորհրդային Միությունում Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի իրավական կարգավիճակը որոշվում էր ԽՍՀՄ Սահմանադրության իրավական գերակայությամբ ձևավորված ընդհանուր իրավական համակարգում։ Հենց այս սկզբունքով են ձևակերպվել Ադրբեջանական ԽՍՀ 1981 թվականի հունիսի 16-ի «Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մասին» օրենքի 1-ին և 2-րդ հոդվածները (1982, 1985 և 1986 թվականների լրացումներով), որտեղ ը ԼՂԻՄ-ի կարգավիճակն որոշելու համար հղում էր կատարվում առաջին հերթին ԽՍՀՄ Սահմանադրությանը, իսկ հետո միայն՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ Սահմանադրությանը։
Սույն օրենքի դրույթների համաձայն՝ ԼՂԻՄ-ի տարածքում պետական, տնտեսական, սոցիալական և մշակութային հարցեր լուծելու իրավասություն էր վերապահված ԼՂԻՄ-ի ժողովրդական պատգամավորների խորհուրդին (Հոդվածներ 10-13): Հոդված 3. "ինքնավար մարզի տարածքը չի կարող փոխվել առանց ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի համաձայնության": Իրավական առումով այս դրույթը նշանակում է, որ ԼՂԻՄ – ն ուներ նույն իրավասությունը սեփական տարածքի և սահմանների նկատմամբ, ինչ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն ՝ իր տարածքի և սահմանների նկատմամբ: Միութենական հանրապետությունների, միութենական և ինքնավար հանրապետությունների, ինքնավար կազմավորումների միջև տարածքային վեճերը, որոնց վերաբերյալ նրանց միջև համաձայնություն ձեռք չի բերվել, կարող են փոխանցվել փոխադարձ համաձայնությամբ ՝ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Ազգությունների Խորհրդի որոշման համար ։
ԼՂԻՄ-ի իրավազորությունն իր տարածքի նկատմամբ բացառիկ էր, քանի որ տարածքային փոփոխություններ կատարել, կամ սահմանները փոխել հնարավոր էր բացառապես մարզի ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի համաձայնությամբ։ Ոչ խորհրդային կենտրոնական իշխանությունը, ոչ էլ Ադրբեջանական ԽՍՀ իշխանությունները իրավունք չունեին միջամտել խորհրդի որոշմանը։ Եվ հակառակը՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ սահմանների փոփոխման վերաբերյալ ցանկացած որոշում ուղղակիորեն կախված էր ԼՂԻՄ-ի հայ պատգամավորների ձայներից, որոնք ներկայացված էին Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդում։ ԼՂԻՄ-ի ներկայացուցիչները, միութենական հանրապետությունների իրենց գործընկերների հետ միասին, որոշակի քվոտաների սահմաններում ներգրավված են եղել Խորհրդային Միության գերագույն մարմինների աշխատանքներում։ ԽՍՀՄ Սահմանադրության 110-րդ հոդվածի դրույթների համաձայն ՝ ԼՂԻՄ-ից հինգ ներկայացուցիչ ընտրվել է ԽՍՀՄ Ազգությունների Խորհրդի կազմում ։
Այստեղից հստակ հետևում է, որ 1989 թվականին ընդունված Ադրբեջանական ԽՍՀ սահմանադրական օրենքի դրույթները, որոնք Հանրապետության Գերագույն խորհրդին իրավունք էին տալիս վերացնել ինքնավարությունները, անօրինական էին, անհամատեղելի Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության ինքնավարության իրավունքի հետ։ Լայն ինքնավարությունը դիտվում էր որպես sine qua non պայման (պարտադիր պայման, բառացիորեն, «առանց որի անհնար է») տարածաշրջանի մնալու Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում։ Իրեն վերապահելով ԼՂԻՄ-ի ինքնավարությունը «վերացնելու» իրավունքը, Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդն այդպիսով ամբողջ հարցը վերադարձրեց իր սկզբնական իրավական դիրքին, որը գոյություն ուներ մինչև ՌԿԿ Կենտկոմի Կովբյուրոյի (բ) հուլիսի 5-ի 1921 թ. որոշումը։ Իսկ այն բանից հետո, երբ 1991 թվականին Ադրբեջանը հրաժարվեց խորհրդային իրավական Ժառանգությունից, օրենքի սուբյեկտը, որին 1920-ական թվականներ փոխանցվեցին տարածքները, դադարեց գոյություն ունենալ։ Այսպիսով, Ադրբեջանի Հանրապետությունը կորցրեց 1921 թվականի հուլիսին Խորհրդային Ադրբեջանին հանձնված տարածքների նկատմամբ ցանկացած պահանջի իրավունքը, այն է՝ Լեռնային Ղարաբաղը, նույնիսկ եթե վերջինիս հանձնման ակտը համարվեր լեգիտիմ։
«Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի վերացման մասին 1991 թվականի նոյեմբերի 26-ի թիվ 279-XII օրենքի ընդունումը, չնայած այն հանգամանքին, որ այն ժամանակ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը դարձավ Ադրբեջանից ինքնուրույն անկախ պետական կազմավորում, իրավական տեսանկյունից Ադրբեջանին զրկեց հնարավորությունից հղում կատարելու միջազգային իրավունքին, ըստ որի բոլոր ժողովուրդներն իրավունք ունեն ազատորեն որոշել իրենց քաղաքական կարգավիճակը, որն ամրագրված է ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ։ Սա իրավական հիմնավորում է տվել Լեռնային Ղարաբաղի ավտոխտոն հայ բնակչության կողմից ինքնիշխանության հռչակմանը՝ որպես իր ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի և հայրենի հողում գոյության երաշխիք։
4.Համաձայն 1990 թվականի ապրիլի 3-ի "ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի լուծման կարգի մասին "ԽՍՀՄ օրենքի (հոդված 1) ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի լուծման կարգը սահմանվում էր ԽՍՀՄ Սահմանադրության 72-րդ հոդվածին համապատասխան:
Օրենքը սահմանում էր (հոդված 2), որ "ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու մասին որոշումն ընդունվում է միութենական հանրապետության ժողովուրդների ազատ կամարտահայտությամբ՝ հանրաքվեի (ժողովրդական քվեարկության) միջոցով"։
Հոդված 3. օրենքը ամրագրում էր, որ միութենական հանրապետությունում, որն իր կազմում ունի ինքնավար հանրապետություններ, ինքնավար մարզեր և ինքնավար օկրուգներ, հանրաքվեն անցկացվում է յուրաքանչյուր ինքնավարության համար առանձին։ Ինքնավար հանրապետությունների և ինքնավար սուբյեկտների ժողովուրդներն իրավունք էր տրվում ինքնուրույն լուծելու կամ անջատվող միութենական հանրապետությունում, կամ ԽՍՀՄ-ում մնալու, ինչպես նաև իրենց պետական-իրավական այլ կարգավիճակի հարցը։ Միութենական հանրապետությունում, որի տարածքում կան ազգային խմբերի կոմպակտ բնակության վայրեր, որոնք կազմում են տվյալ տարածքի բնակչության մեծամասնությունը, հանրաքվեի արդյունքները որոշելիս այդ վայրերրի քվեարկության արդյունքները պետք է հաշվի առնվեին առանձին։
Հոդված 4. նշվում էր, որ ԽՍՀՄ-ից դուրս գալու մասին հանրաքվե կազմակերպելու, հանրաքվեի անցկացման ժամկետը որոշելու և դրա արդյունքներն ամփոփելու համար միութենական հանրապետության Գերագույն խորհուրդը ստեղծում է հանձնաժողով ՝ բոլոր շահագրգիռ կողմերի, այդ թվում ՝ սույն օրենքի 3-րդ հոդվածի առաջին և երկրորդ մասերում նշվածների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ։ Միութենական հանրապետության Գերագույն խորհուրդը, որն իր կազմում ուներ ինքնավար հանրապետություններ, ինքնավար մարզեր, ինքնավար օկրուգներ կամ ազգային խմբերի կոմպակտ բնակության վայրեր, պարտավոր էր քննարկել Միութենական Հանրապետության հանրաքվեի արդյունքները ժողովրդական պատգամավորների համապատասխան խորհուրդների հետ միասին։ Հանրաքվեի անցկացման ժամանակ օրենքի խախտման դեպքում նախատեսվում էր անցկացնել նոր հանրաքվե ինքնավար կազմավորման կամ ազգային խմբերի կոմպակտ բնակության վայրում։
Հոդված 7. Միութենական հանրապետության Գերագույն Խորհուրդը ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին է ներկայացնում հանրաքվեի արդյունքները: Միութենական հանրապետության Գերագույն խորհուրդը, որն իր կազմում ունի ինքնավար հանրապետություններ, ինքնավար կազմավորումներ կամ ազգային խմբերի կոմպակտ բնակության վայրեր, որոնք նշված են սույն օրենքի 3-րդ հոդվածի երկրորդ մասում, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդ է ներկայացնում յուրաքանչյուր ինքնավար հանրապետության, յուրաքանչյուր ինքնավար կազմավորման կամ ազգային խմբերի կոմպակտ բնակության վայրի հանրաքվեի արդյունքները ՝ պետական իշխանության համապատասխան մարմինների եզրակացություններով եւ առաջարկություններով ։
Հոդված 9. ԽՍՀՄ-ից դուրս գալու հարցի վերաբերյալ միութենական հանրապետությունում հանրաքվեի արդյունքները, ինչպես նաև միութենական, ինքնավար հանրապետությունների, ինքնավար մարզերի և շրջանների բարձրագույն պետական մարմինների կարծիքները այս հարցի վերաբերյալ քննարկում է ԽՍՀՄ Ժողովրդական պատգամավորների համագումարը:
Դուրս եկող հանրապետությունը պարտավոր էր պահպանել միջազգային իրավունքի համընդհանուր ճանաչված սկզբունքներն ու նորմերը, ինչպես նաև մարդու իրավունքներն ու ազատությունները (Հոդված 13): Այն տարածքների կարգավիճակը, որոնց վրա կոմպակտ կերպով ապրում են ազգային խմբերը, որոշվում էր ՝ հաշվի առնելով հանրաքվեում նրանց կամքի արտահայտման արդյունքները։ Իսկ դուրս եկող անրապետությանը ԽՍՀՄ կազմի մեջ մտնելու պահին չպատկանող տարածքների կարգավիճակը պետք է համաձայնեցվեր օրենքով սահմանված կարգով (Հոդված 14): Անհրաժեշտ էր ապահովել դուրս եկող հանրապետության տարածքում պատմամշակութային հուշարձանների և թաղման վայրերի պահպանման երաշխիքները։
Ադրբեջանի կողմից օրենքի բոլոր պահանջները չեն կատարվել։ 1991թ.օգոստոսի 30-ին Ադրբեջանն ընդունեց Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման հռչակագիրը, այսինքն ՝ Խորհրդային Միության կազմից դուրս գալու մասին, առանց ԼՂԻՄ-ում և այլ հայաբնակ շրջաններում հանրաքվե անցկացնելու, 1990թ. ապրիլի 3-ի օրենքի համապատասխան պահանջների կոպտագույն խախտումներով և անտեսելով ինքնավարությունների հանրապետության կազմից դուրս գալու և սեփական ճակատագիրն ինքնուրույն որոշելու իրավունքը։
ԽՍՀՄ-ից դուրս գալու մասին օրենքն իրավական ուժ ուներ մինչև Խորհրդային Միության փլուզումը։ Ադրբեջանը վերը նշված Հռչակագրով "վերականգնեց" իր պետական անկախությունը և այդ քայլը հաստատեց 1991 թվականի հոկտեմբերի 18-ին "Սահմանադրական ակտով": Նա չի իրականացրել օրենքով սահմանված ընթացակարգը, կրկնում ենք, հանրաքվե չի անցկացրել։
Հարկ է նաև ուշադրություն դարձնել, որ նշված հռչակագրում այն ընդունող մարմինը անվանվում է Ադրբեջանի Հանրապետության, այլ ոչ թե Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդ, որը փաստորեն դրանով վերացվում է:
Ի պատասխան դրան, 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին, հենվելով "ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի լուծման կարգի մասին" ԽՍՀՄ օրենքի 3-րդ հոդվածի վրա, 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին, այսինքն Ադրբեջանի անկախության հռչակումից անմիջապես հետո, ավելի քան 90 տոկոսով հայերով բնակեցված Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների պատգամավորների համատեղ նստաշրջանում, բոլոր մակարդակների խորհուրդների պատգամավորների մասնակցությամբ, հաշվի առնելով երկրում իրավիճակի բարդությունն ու հակասականությունը, ապագա միության, իշխանության և կառավարման միութենական կառույցների ճակատագրի անորոշությունը, ընդունեց Հռչակագիր Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի և հարակից Շահումյանի շրջանի սահմաններում "Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության" ստեղծման մասին:
Հռչակագրում որպես իրավական հիմք նշվել են ԽՍՀ Միության գործող Սահմանադրությունն ու օրենքները, որոնք ինքնավար կազմավորումների և կոմպակտ բնակվող ազգային խմբերի ժողովուրդներին իրավունք են տալիս ինքնուրույն լուծել իրենց պետական-իրավական կարգավիճակի հարցը, եթե միութենական Հանրապետությունը դուրս գա ԽՍՀՄ-ից, ինչպես նաև Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի և Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի սկզբունքները:
Հռչակագրում նշվում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունն օգտվում է ԽՍՀՄ Սահմանադրությամբ և օրենսդրությամբ հանրապետություններին տրված լիազորություններից և իրեն իրավունք է վերապահում ինքնուրույն որոշելու իր պետաիրավական կարգավիճակը ՝ երկրի և հանրապետությունների ղեկավարության հետ քաղաքական խորհրդակցությունների և բանակցությունների հիման վրա: Նշվում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքում մինչև ԼՂՀ Սահմանադրության և օրենքների ընդունումը գործում են ԽՍՀՄ Սահմանադրությունը և օրենսդրությունը, ինչպես նաև ներկայումս գործող այլ օրենքներ: Իրավական տեսանկյունից Լեռնային Ղարաբաղը կարճ ժամանակ վերաբերում էր Խորհրդային Միությանը, բայց արդեն ոչ Ադրբեջանին։
1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին Բելառուսի Հանրապետության, Ռուսաստանի Դաշնության (ՌԽՖՍՀ) եւ Ուկրաինայի միջեւ Մինսկում ստորագրված Անկախ պետությունների համագործակցության ստեղծման մասին համաձայնագրի ընդունումից հետո, որը նշանակում էր ԽՍՀՄ փլուզման սկիզբ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը միջազգային դիտորդների եւ ԶԼՄ-ների ներկայությամբ անցկացրեց անկախության հանրաքվե այն հարցի շուրջ, թե համաձա՞յն եք, որ հռչակված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը անկախ պետություն է, որն ինքն է որոշում այլ պետությունների և պետական համայնքների հետ համագործակցության ձևերը։ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնիշխանությանն աջակցել է ձայների ճնշող մեծամասնությունը։ Քվեարկությանը մասնակցած ընտրելու իրավունք ունեցող 132.328 քաղաքացիներից 82.2%, ՝ 108.736 հոգուց 107.648 մարդ կամ 99%-ը «այո» է պատասխանել հանրաքվեի հարցին։ Հայ բնակչությունն ամբողջությամբ մասնակցել է հանրաքվեին, սակայն այս տարածքում բնակվող բոլոր ադրբեջանցիներն բոյկոտել են այն։ Անգամ այս հանգամանքը հաշվի առնելով՝ հանրաքվեի օրինականության մեջ կասկած չկա, քանի որ հանրապետությունների անջատման մասին օրենքով (6-րդ հոդված) հանրաքվեի վավեր լինելու համար անհրաժեշտ էր ձայների երկու երրորդ մեծամասնությունը՝ 88.219։ Այս իրադարձությունների իրավական հետևանքը այն է, որ ամենաուշը՝ 1991 թվականի դեկտեմբերի 11-ին, Լեռնային Ղարաբաղն այլևս չի եղել Ադրբեջանի կազմում։ Առավել ևս, նա վերծջինիս կազմում չէր համարվում, երբ 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Խորհրդային Միությունը դադարեց գոյություն ունենալ։
Արդյունքում Լեռնային Ղարաբաղը դարձավ ԽՍՀՄ միակ ինքնավար մարզը, որն անկախություն ձեռք բերեց ԽՍՀՄ ներքին օրենսդրության համաձայն։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 12-ին ընդունվել է «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախության հանրաքվեի արդյունքների մասին» ակտը։ Հաստատվել է, որ հանրաքվեին չմասնակցած ազգությամբ ադրբեջանցի 22747 ընտրողներ նախապես ծանուցվել և ստացել են հանրաքվեի վերաբերյալ համապատասխան փաստաթղթեր։
1991 թվականի դեկտեմբերի 28-ին Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցան խորհրդարանական ընտրություններ։ 1992 թվականի հունվարի 6-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդն ընդունել է «Հռչակագիր Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետական անկախության մասին»՝ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքն ապահովելու, Լեռնային Ղարաբաղի ինքնակառավարումը վերականգնելու, ադրբեջանցի և հայ ժողովուրդների հարաբերությունները կարգավորելոու նպատակով։ 1992 թվականի հունվարի 8-ին ԼՂՀ Ազգային ժողովն ընդունեց «ԼՂՀ պետական անկախության հիմնարար սկզբունքների մասին» սահմանադրական օրենքը, որով ԼՂՀ-ն հռչակվեց անկախ ժողովրդավարական պետություն։
Այսպիսով, քանի որ Ադրբեջանը ԽՍՀՄ-ից դուրս եկավ գործող օրենսդրության կոպիտ խախտումներով՝ դե ֆակտո և դե յուրե առանց Լեռնային Ղարաբաղի, դա իրավունք տվեց Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզին և Շահումյանի շրջանին՝ համաձայն ԽՍՀՄ-ի վերը նշված օրենքների ինքնուրույն որոշել իրենց հետագա ճակատագիրը։ Կարելի է փաստել, որ ոչ դե յուրե, ոչ էլ դե ֆակտո Լեռնային Ղարաբաղը չի եղել և չի կարող ճանաչվել որպես նորահռչակ ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության «անբաժանելի մաս»։
5. Ինչպես արդեն նշվեց, խորհրդային իրավական համակարգում ինքնավարություններն ունեին իրավական սուբյեկտայնության և ինքնիշխանության բարձր մակարդակ։ Նրա կարգավիճակի և տարածքի հետ կապված ցանկացած հարց պետք է լուծվեր բացառապես իր բնակչության կամքի հիման վրա և ինքնավարության հետ համաձայնեցված: Բացի այդ, ինչպես նշվեց վերևում, ԽՍՀՄ 1990 թվականի ապրիլի 3-ի «ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի լուծման կարգի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի համաձայն, անջատվող հանրապետությունը պարտավոր է պահպանել. միջազգային իրավունքի, ինչպես նաև մարդու իրավունքների և ազատությունների համընդհանուր ճանաչում ստացած սկզբունքներն ու նորմերը, որոնք ամրագրված են միջազգային պայմանագրերում, որոնց մասնակից էր ԽՍՀՄ-ը։ Բայց՝ և Ղարաբաղի ինքնավարության ձևավորման, և ԽՍՀՄ կազմից Ադրբեջանի դուրս գալու և ինքնավար միավորը լուծարելու որոշման ժամանակ խախտվել են ինչպես խորհրդային, այնպես էլ միջազգային իրավական նորմերը։
ՄԱԿ-ի 1970 թվականի N 2625 բանաձեւը սահմանում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքը, եթե այդ
ժողովրդին սպառնում են լուրջ հումանիտար կորուստներ, ուղղակի ոչնչացում։ Ռուսաստանի նախագահ Վ.Վ. Պուտինը նշել է, որ հակամարտության թեժ փուլը սկսվել է Սումգայիթից, ապա տեղափոխվել է Լեռնային Ղարաբաղ։ Նրա խոսքով «Լեռնային Ղարաբաղի հայերը ժամանակին զենք են վերցրել իրենց կյանքն ու արժանապատվությունը պաշտպանելու համար»։ Ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը, հատկապես նրանց ֆիզիկական գոյությանը սպառնացող վտանգի դեպքում, ՄԱԿ-ի կանոնադրության մեջ պարունակվող միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներից է (ՄԱԿ-ի կանոնադրության 1-ին հոդվածի 2-րդ կետ և 55-րդ հոդված):
6. Իրավանորմատիվ փաստաթղթում, ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության Սահմանադրական ակտում, հաստատվում է, որ 1920թ. ապրիլի 27-28-ը ՌՍՖՍՀ-ն իր զինված ուժերի մի մասը մտցրեց Ադրբեջան և օկուպացրեց ինքնիշխան Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության տարածքը: Այդ ակտում նշվում է, որ ԽՍՀՄ ստեղծման մասին 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ի պայմանագիրը նպատակ ուներ ամրագրել այդ անեքսիան։ Այս փաստաթուղթը Ադրբեջանի կողմից անկախության ձեռքբերումը սահմանում է որպես ազատագրում գաղութային կախվածությունից։ Բայց նույն տրամաբանությամբ Լեռնային Ղարաբաղը պետք է ճանաչվի որպես գաղութ, որն ունի անկախության նույն իրավունքը, ինչ ինքը՝ Ադրբեջանը։ Չէ՞ որ նրանք Ռուսական կայսրության կազմում ընդամենը ռուսական գավառների տարածքներ էին` առանց ինքնավարության նշանների։ Ավելին, Լեռնային Ղարաբաղը, ինչպես նշվեց վերևում, 1918-1920-ական թվականներին դե ֆակտո չի եղել Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության կազմում և չի ճանաչվել միջազգային հանրության կողմից որպես նրա մաս: Բացի այդ, եթե Խորհրդային Ադրբեջանի ընդգրկումը ԽՍՀՄ կազմի մեջ՝ Ադրբեջանին բռնակցած ռուսական իշխանությունների կողմից իրեն փոխանցված տարածքով, ինչպես սահմանված է վերջինիս սահմանադրական փաստաթղթերում, համարվում է անօրինական գործողություն, ապա Լեռնային Ղարաբաղի՝ որպես մասի առկայությունը «անօրինական» Խորհրդային Ադրբեջանում նույնպես դուրս է բերվում իրավական դաշտից։
7. Դառնանք ԱՊՀ փաստաթղթերին. Ինչպես Ալմա-Աթայի հռչակագրում, այնպես էլ Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին համաձայնագրում, որոնք կնքվել են 1991թ. դեկտեմբերին, այս փաստաթղթերը ստորագրած բոլոր երկրներն իրենց դիրքորշում են որպես անկախ պետություններ և իրենց կարգավիճակը սահմանել են՝ առանց որևէ ցուցման նախկին ԽՍՀՄ-ի հետ իրավահաջորդություն մասին: Բացի Ռուսաստանի Դաշնությունից, որն իրեն ճանաչեց նաև ՌՍՖՍՀ-ի կարգավիճակում։ Հռչակագիրը ստորագրած պետությունների տարածքային ամբողջականության ճանաչումն ու հարգանքը կապված են գոյություն ունեցող սահմանների, այսինքն՝ տվյալ փաստաթուղթը ստորագրելու պահին գոյություն ունեցող սահմանների անձեռնմխելիության հետ։ Մեր դեպքում այս պայմանագիրը ստորագրել է նորաստեղծ Ադրբեջանի Հանրապետությունը (ԱՀ)՝ ոչ թե Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի, այլ 1918-1920թթ.Ադրբեջանական Դեմոկրատական Հանրապետության (ԱԴՀ) իրավահաջորդը, որը ոչ մի լեգիտիմ հիմք չուներ դիտարկելու Լեռնային Ղարաբաղը՝ որպես իր տարածք։ Ոչ համաձայնագրում, ոչ հռչակագրում հիշատակումներ չկան նախկին խորհրդային հանրապետությունների վարչական սահմաններում դրանք ստորագրած անկախ պետությունների սահմանների ճանաչման մասին։ «Գոյություն ունեցող սահմաններ» ձևակերպման իրավական բովանդակությունը չի կարող նույնական կամ համարժեք համարվել «միութենական հանրապետությունների սահմանների» ձևակերպմանը, քանի որ դրանք վերաբերում են տարբեր սուբյեկտների, իսկ երբ կիրառվում են հենց Ադրբեջանի նկատմամբ, ունեն տարբեր ժամկետներ, շրջանակներ և բովանդակություն։
Ալմա-Աթայի հռչակագրի երկրորդ պարբերությունում հիմնարար դրույթներից մեկը, որի հիման վրա պետք է զարգանան հռչակագիրը ստորագրողների, ըստ այդ փաստաթղթի տեքստի ՝ "ժողովրդավարական իրավական պետությունների" հարաբերությունները, ազգերի ինքնորոշման անքակտելի իրավունքն է, ուժի և ուժի սպառնալիքի կիրառումից, տնտեսական և ճնշման ցանկացած այլ մեթոդներից հրաժարվելը, վեճերի խաղաղ կարգավորումը, մարդու իրավունքների և ազատությունների, ներառյալ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների, պարտավորությունների բարեխղճորեն կատարումը և միջազգային իրավունքի այլ համընդհանուր ճանաչված սկզբունքներին ու նորմերին հետևելը: Համապատասխանաբար, Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման և ապահով գոյության իրավունքը՝ ՄԱԿ-ի կանոնադրությանը, միջազգային իրավունքի սկզբունքներին և դրույթներին համապատասխան, ունի իրավաբանորեն պարտադիր, հրամայական նորմի բնույթ և կոնկրետ հարցում առաջացնում է ինչպես պարտավորություններ ամբողջ միջազգային հանրության, այնպես էլ միջազգային իրավունքի ցանկացած սուբյեկտի համար:
8. Ամփոփելով այս հարցը ՝ կարելի է պնդել, որ ԽՍՀՄ կազմից գրեթե միաժամանակ դուրս են եկել երկու անկախ պետություններ ՝ Ադրբեջանը ՝ օրենսդրության խախտումներով և առանց ԼՂՀ տարածքի, և ինքը ՝ ԼՂՀ – ն ՝ օրենքների պահանջների պահպանմամբ և դե ֆակտո տիրապետելով իր տարածքին ։ Այս փաստը նշվում է նաև Եվրախորհրդարանի 1999 թվականի մարտի 11-ի «Կովկասում խաղաղ գործընթացի պահպանման մասին» բանաձևում, որտեղ ասվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը հռչակել է իր անկախությունը 1991 թվականին՝ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից և նախկին Խորհրդային սոցիալիստական հանրապետությունների կողմից նմանօրինակ անկախության հռչակումից հետո։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում կայացած անկախության համապետական հանրաքվեն լուսաբանվել է Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի և այլ երկրների զանգվածային լրատվության միջոցներով: Հանրաքվեին հետևել է օտարերկրյա դիտորդների խումբը, որը հաստատել է դրա արդյունքները ՝ արձանագրելով համապատասխան ակտում: Իսկ ԽՍՀՄ-ի ՝ որպես աշխարհաքաղաքական իրողության դադարեցման շրջանում Ադրբեջանի կողմից 1991 թվականի դեկտեմբերին ընդունված Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին փաստաթղթերին ուղղված հղումները ՝ ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային կազմում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության գտնվելն ապացուցելու նպատակով, զուրկ են իրավական հիմքից։
9. Կարևոր է նշել, որ Ռուսաստանի Դաշնությունը բազմիցս հայտարարել է իր դիրքորոշման մասին, ըստ որի այն հանդիսանում է ԽՍՀՄ շարունակող պետություն: Այս մասին նշվում Է Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության 67.1-րդ հոդվածում: Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից 1991-ի աշխարհաքաղաքական վերափոխումները չեն հանգեցրել ԽՍՀՄ-ի ՝ որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտի վերացմանը: Չնայած տարածքի, բնակչության և այլնի փոփոխություններին ՝ "ԽՍՀՄ" կոչվող պետությունը շարունակեց իր միջազգային իրավասուբյեկտությունը ՝ "Ռուսաստանի Դաշնություն" անվան տակ։ Եթե իրավահաջորդության դեպքում իրավունքներն ու պարտավորությունները միջազգային իրավունքի մի սուբյեկտից անցնում են մյուսին ՝ "նախորդ պետությունից" "իրավահաջորդ պետությանը" ("État successeur"), ապա շարունակվելու դեպքում դրանց իրականացումն ավտոմատ կերպով շարունակվում է նույն միջազգային իրավունքի սուբյեկտ պետության կողմից, բայց այլ անունով ։ Միջազգային իրավունքում այս տեսակի երևույթներին անդրադառնալու համար օգտագործվում է "շարունակականություն" հասկացությունը ։ Նման պետությունը կոչվում է «շարունակող պետություն» («État-continuateur»): Սա նշանակում է, որ Ռուսաստանի Դաշնությունը պարտավոր է իր արտաքին քաղաքականության մեջ հաշվի առնել խորհրդային օրենսդրության դրույթները, այդ թվում՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության իրավական կարգավիճակին և դրա ճանաչմանը վերաբերող դրույթները։ Այս փաստարկը պետք է լինի արտգործնախարարությունների տեսադաշտում։
Comments