Վերջին տարիներին ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը մշտապես անդրադառնում է 1991թ.Ալմա-Աթայի հռչակագրին ՝ պնդելով, որ հռչակագիրը ստորագրած նորանկախ պետությունները ճանաչում են իրենց տարածքային ամբողջականությունը ԽՍՀՄ միութենական հանրապետությունների նախկին վարչական սահմաններում, որոնք դառնում են պետական սահմաններ: Հռչակագիրը որպես Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև սահմանների որոշման իրավական հիմք ճանաչելու մասին հայտարարում են նաև հայ-ադրբեջանական բանակցային գործընթացում ներգրավված որոշ երկրների ղեկավարներ: Ինչպես նաև պարոն Շառլ Միշելը ՝ սկսած 06.10.2022 թ. Պրահայում կայացած հանդիպումից, որին մասնակցել են նաև Էմանուել Մակրոնը, Նիկոլ Փաշինյանը և Իլհամ Ալիևը: Ընդ որում, բովանդակությունն ու տեքստը կոպտորեն աղավաղվում են ։
Այս մասին բազմիցս գրել ենք Քաղաքագետների հայկական ասոցիացիայի կայքում ։ Քաղաքական մանիպուլյացիաների նպատակով արվող աղավաղումների մանրամասն վերլուծությունը ներկայացված է միջազգային փորձագետների խմբի հայտարարության և դրան կից վերլուծական գրության մեջ (https://shorturl.at/6L7vt ), որոնք նույնպես հրապարակվել են մեր կայքում և մի շարք լրատվամիջոցներում: Սակայն այսօր էլ նույնիսկ այն քաղաքական գործիչներից ու դիվանագետներից մի քանիսի մոտ, որոնք դեմ են Ադրբեջանին տարածքներ հանձնելու ոչ լեգիտիմ քաղաքականությանը եւ գործողություններին, միշտ չէ, որ պատշաճ ըմբռնում է դրսեւորվում Ալմա-Աթայի հռչակագրի հետ կապված որոշ հարցերի վերաբերյալ:
Այսօր շատերը ոչ առանց հիմքի հայտարարում են, որ Հայաստանի ինքնիշխան տարածքում ՝ Տավուշի մարզում սկսված գործընթացը պետք է որակել որպես ուժի կիրառման սպառնալիքով սահմանազատման և սահմանագծման ապօրինի գործընթաց: Չի կարելի չհամաձայնել նաև այն պնդման հետ, որ երկու երկրների միջև Համապարփակ համաձայնագրի և դիվանագիտական հարաբերությունների բացակայության պայմաններում դելիմիտացիան և դեմարկացիան աննախադեպ երևույթ է դիվանագիտական պրակտիկայում, որը կասկածի տակ է դնում դրա լեգիտիմությունը՝ գործընթացն անընդունելի է, անօրինական և հակասահմանադրական: Եվ որ սահմանազատման գործընթացի իրավական հիմքը բանակցող կողմերի համատեղ ընդունված մեթոդաբանությունն է ՝ հիմնված գործող և պարտադիր իրավական ուժ ունեցող ակտերի վրա ։
Եղել են նաև հայտարարություններ այն մասին, որ Ալմա-Աթայի հռչակագիրը ոչ մի դեպքում չի կարող նման հիմք հանդիսանալ, քանի որ չի պարունակում սահմանների նկարագրություն և Ալմա-Աթայի հռչակագրի իշխանությունների կողմից Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանազատման և սահմանագծման հիմք ճանաչելը "անօրինական է և քրեորեն պատժելի":
Այս կապակցությամբ հարկ ենք համարում կրկին անդրադառնալ այս թեմային ։ Անմիջապես նշենք, շատ տարօրինակ և հնարավոր է որոշակի դիտավորությամբ արված, որ Հայաստանի այսօրվա իշխանությունների դիմում են հենց միայն Ալմա-Աթայի հռչակագրին։ Եվ իրականում, ինչու փորձել դիմել հռչակագրին, մինչդեռ դրանում շարադրված դրույթներին վավեր իրավական կարգավիճակ տվող իրավահաստատող փաստաթուղթը 08.12.1991 թ. Ստորագրված "Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին " համաձայնագիրն է, որին ավելի ուշ միացան հռչակագիրը ստորագրած մյուս հանրապետությունները, որոնք ըստ էության հռչակագրцгь հայտարարեցին վերոհիշյալ համաձայնագրին միանալու իրենց համաձայնության մասին: Այն ստորագրվել է (վերապահումներով) Հայաստանի Հանրապետության կողմից և վավերացումից հետո ձեռք է բերել օրենքի ուժ ։
Համաձայնագրում արձանագրվում էր ԽՍՀՄ գոյության դադարեցման փաստը, շարադրվում էին ԱՊՀ նպատակներն ու սկզբունքները ։ Երկու շաբաթ անց ՝ 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին, Ալմաթիում տասնմեկ նոր անկախ պետությունների ղեկավարներ ստորագրեցին Ալմա-Աթայի հռչակագիրը, որը կրկնում էր համաձայնագրի դրույթները և հայտարարում "Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին համաձայնագրի նպատակներին և սկզբունքներին հավատարիմ մնալու մասին" ։ Հռչակագրի և համաձայնագրի տեքստերի համեմատությունը հաստատում է վերը նշվածը ։ Մեր դեպքում կարևոր է նշել երկու փաստաթղթերում տարածքային ամբողջականության և սահմանների մասին ձևակերպումների համընկնումը։
Հռչակագիր. «Ճանաչելով և հարգելով միմյանց տարածքային ամբողջականությունը և գոյություն ունեցող սահմանների անխախտելիությունը»:
Համաձայնագիր. Հոդված 5. Բարձր պայմանավորվող կողմերը համագործակցության շրջանակներում ճանաչում և հարգում են միմյանց տարածքային ամբողջականությունը և գոյություն ունեցող սահմանների անձեռնմխելիությունը:
Ուստի, ի պատասխան այն հայտարարությունների, թե սահմանների և տարածքային ամբողջականության մասին դրույթները, որոնք շարադրված են Ալմա-Աթայի հռչակագրում, ոչ մի դեպքում չեն կարող լեգիտիմ հիմք հանդիսանալ այս հարցում, հակառակ կողմը կարող է սլաքները տեղափոխել ԱՊՀ ստեղծման մասին համաձայնագրի վրա։ Առավել ևս, որ նման փաստաթղթերում հազիվ թե ինչ-որ մեկն հնարավորություն ունենար ակնկալել սահմանների կոնկրետ և մանրամասն ձևակերպումը։ Ինչպես նշվեց վերևում, երկու փաստաթղթերում էլ դրանք սահմանվում են որպես "գոյություն ունեցող սահմաններ": Հենց այստեղ, ինչպես ասում են, "սատանան է թաքնված": Բանն այն է, որ "գոյություն ունեցող սահմանների" տերմինը (սահմանումը) փորձում են նույնացնել նախկին խորհրդային հանրապետությունների վարչական սահմանների հետ։ Փորձ է արվում լռելյայն և ամբողջովին անհիմն կիրառել միջազգային պրակտիկայում հաստատված իրավական որոշ դրույթները Ալմա-Աթայի հռչակագրի վրաորոնք ի սկզբանե կիրառվել են գաղութների նկատմամբ և նշանակում էին, որ նոր պետությունները, լինելով գաղութներ և անկախություն ձեռք բերելով, ունեն նույն տարածքը և նույն սահմաններով, որոնք նախկինում ունեցել են որպես վարչական միավորներ մետրոպոլիայում: Սակայն այդ փորձերը զուրկ են իրավական հիմքերից։ Խոսքը uti possidetis սկզբունքի ոչ ադեկվատ կիրառման մասին է ։ Այս սկզբունքին անհիմն փորձում են վկայակոչել ադրբեջանցի հեղինակներն ու նրանց նմանները ՝ աղավաղելով այն ։ Սակայն նշված սկզբունքը հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ նորանկախ պետությունը պետք է ունենա կայուն և ճանաչելի տարածքային բազա, իսկ սահմանները պետք է որոշվեն տարածքի փաստացի տիրապետմամբ և վերահսկմամբ անկախության ձեռքբերման պահին, իսկ մեր դեպքում ՝ և հռչակագրի, և համաձայնագրի ստորագրման պահին ։
Խորհրդային Միությունը, որից դուրս եկան միութենական հանրապետությունները, ուներ բարդ և բազմամակարդակ պետական կառուցվածք։ Միութենական հանրապետությունների կազմում էին ինքնավար հանրապետությունները և ինքնավար մարզերը, որոնք ունեին պետական կազմավորումների որոշակի կարգավիճակ և գործառույթներ: Սովետական օրենսդրական ակտերի համաձայն, սովետական ինքնավարության ամենակարևոր բնութագրիչներից մեկը ազգի ինքնորոշման սկզբունքն էր ՝ հիմնված նրա տարածքային առանձնացման վրա, այսինքն այն ուներ ազգային-տարածքային բնույթ և ներկայացնում էր ազգերի պետական կառուցվածքի ձևերից մեկը: Բացի միութենական հանրապետություններից, ԽՍՀՄ-ում կային նաև ինքնավար հանրապետություններ և մարզեր, այսինքն որոշակի մակարդակի պետական կազմավորումներ։ Գաղութները չէին կարող լինել այս տեսակի կազմավորումներ: Հարավսլավիայի Սոցիալիստական դաշնային հանրապետությունում այդպիսիք չկային մինչև նրա փլուզման սկիզբը, բացառությամբ Կոսովոյի, որն ուներ միայն որոշակի արտոնյալ վարչական իրավունքներ:
Սովետական ինքնավարությունների, ինչպես հանրապետությունների, այնպես էլ մարզերի իրավասությունը իրենց տարածքի նկատմամբ բացառիկ էր: Իրավական կարգավիճակը (ստատուսը), ինքնավարության տարածքները չէին կարող փոփոխվել առանց նրանց համաձայնության։ ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետությունների դուրս գալու ժամանակ ինքնավար հանրապետությունների և ինքնավար կազմավորումների ժողովուրդները պահպանում էին ինքնուրույն լուծելու՝ կամ դուրս եկող միութենական Հանրապետությունում, կամ ԽՍՀՄ-ում մնալու, ինչպես նաև լուծելու իրենց այլ պետական-իրավական կարգավիճակի հարցը:
Լայն ինքնավարությունը դիտարկվում էր որպես sine qua non, պարտադիր պայման Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Ադրբեջանական ԽՍՀ "սահմաններում" գտնվելու համար։ Սակայն Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն ԽՍՀՄ կազմից դուրս եկավ 1990 թվականի ապրիլի 3-ի օրենքի պահանջների կոպտագույն խախտումներով: Ex injuria non oritur jus սկզբունքի համաձայն, անօրինական գործողությունները չէին կարող իրավունքների աղբյուր հանդիսանալ նորաստեղծ Ադրբեջանի Հանրապետության համար: Առավել ևս, որ 1991 թվականին ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու և ժամանակակից անկախ Ադրբեջանի Հանրապետության հռչակման ժամանակ վերջինս իրեն ճանաչեց Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության (ԱԴՀ), այլ ոչ թե Ադրբեջանական ԽՍՀ իրավահաջորդ, և իրավունքի սուբյեկտը, որին հանձնվեցին Լեռնային Ղարաբաղի տարածքները, դադարեց գոյություն ունենալ ։
Միևնույն ժամանակ, Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզն օգտագործեց վերը նշված ԽՍՀՄ օրենքներով իրեն տրված իրավունքը ՝ ինքնուրույն տնօրինելու իր հետագա ճակատագիրը: Նշված ինքնավարության կողմից Անկախության հռչակագրի հռչակումը համապատասխանում է նաեւ Կոսովոյի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացության դրույթներին, որտեղ նշվում է, որ "2008 թվականի փետրվարի 17-ի Անկախության հռչակագրի ընդունումը չի խախտել միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքները, քանի որ միջազգային իրավունքը չի պարունակում "անկախության հռչակման արգելք": Կարելի է փաստել, որ ոչ դե յուրե, ոչ էլ դե ֆակտո Լեռնային Ղարաբաղը չի հանդիսացել և չէր կարող ճանաչվել որպես Նոր հռչակված ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության "անբաժանելի մաս":
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախության հռչակման կապակցությամբ ծագած հակամարտության կարգավորման համար պատշաճ հիմք և բանակցային գործընթացն ապահովելու նպատակով ստեղծվեց ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որի համանախագահներն էին ԵԱՀԿ մանդատով օժտված ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի, ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամ երկրների ներկայացուցիչները: Մշակվել են հակամարտության կարգավորման հիմնական սկզբունքները, որոնք հիմնված են ուժի չկիրառման, տարածքային ամբողջականության, ժողովուրդների իրավահավասարության և ինքնորոշման մասին Հելսինկյան Եզրափակիչ ակտի սկզբունքների վրա: Մինչև ապագայում Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրավական կարգավիճակի որոշումը իրավաբանորեն պարտադիր կամարտահայտության հիման վրա, նախատեսվում էր Լեռնային Ղարաբաղին տրամադրել ժամանակավոր կարգավիճակ, որը կերաշխավորի նրա անվտանգությունն ու ինքնակառավարումը: Սակայն Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը փաստացի դեմ է արտահայտվել այդ սկզբունքներին ՝ հայտարարելով, որ Ադրբեջանը հրաժարվում է"զերծ մնալ հակամարտության լուծման ռազմական ուղուց, և որ ռազմական ուղին բացառություն չէ և երբեք չի եղել":
Հետևելով այս քաղաքական գծին ՝ Ադրբեջանը 2020 թվականին ագրեսիա իրականացրեց ԼՂՀ դեմ ՝ սանձազերծելով 44-օրյա լայնածավալ պատերազմ, իսկ 2023 թվականին ամբողջությամբ օկուպացրեց ԼՂՀ-ն ՝ էթնիկ զտման ենթարկելով նրա բնակչությանը ։ Այսօր Ադրբեջանի սանձազերծած բռնապետ Իլհամ Ալիևը արդեն վերջնագրով Հայաստանի Հանրապետության իշխանություններից պահանջում է աջակցել Մինսկի խումբն ընդհանրապես վերացնելու իր մտադրությանը:
Հարկ է նշել նաև, որ Հայաստանի Հանրապետությունը Ալմա-Աթայի հռչակագրի ստորագրումից հետո վերապահումներով վավերացրել է "Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին" համաձայնագիրը: Վերապահումների 10 - րդ կետում ասվում է. "համաձայնագրի 13 – րդ հոդվածի երկրորդ պարբերությունը "բաց է նախկին ԽՍՀ Միության բոլոր անդամ պետությունների միացման համար" բառերից հետո լրացնել "այդ թվում ՝ ԽՍՀՄ նախկին ինքնավար կազմավորումների համար, որոնք մինչեւ "ԽՍՀՄ գոյության դադարեցման մասին" հռչակագրի ընդունումը Անկախության հռչակման վերաբերյալ համաժողովրդական հանրաքվե են անցկացրել, եւ դրա հիման վրա ինքնավար կազմավորման բարձրագույն գործադիր մարմինը դիմել է Անկախ պետությունների համագործակցությանը ՝ դրա կազմում անդամակցելու համար: Այսինքն, աներկբա նշվում է, որ Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչումը չի տարածվում Լեռնային Ղարաբաղի վրա։ Չէ որ 1991թ.վերջին անկախության մասին հռչակագրեր ընդունվեցին Աբխազիայում, Հարավային Օսիայում, Մերձդնեստրի Հանրապետությունում և ԼՂՀ-ում։
Այսպիսով, կարելի է փաստել, և մենք արդեն բազմիցս գրել և հայտարարել ենք այն մասին, որ Ալմա-Աթայի հռչակագրում հատուկ օգտագործվել է "գոյություն ունեցող սահմաններ" ձևակերպումը, որպեսզի պարզ լինի, որ դրանք "նախկին խորհրդային հանրապետությունների սահմաններ" չեն, այլ հենց նրանք, որոնք գոյություն ունեն հռչակագրի և, համապատասխանաբար, ԱՊՀ ստեղծման մասին համաձայնագրի ստորագրման պահին։
Նախկին միութենական հանրապետությունների վարչական սահմանների մասին հիշատակման բացակայությունը պայմանավորված է նրանով, որ այդ հռչակագրի ստորագրման պահին ԽՍՀՄ փլուզման արդյունքում արդեն անկախացած որոշ պետությունների սահմանները ոչ դե ֆակտո, ոչ էլ դե յուրե չէին համընկնում միութենական հանրապետությունների վարչական սահմանների հետ ։ Փլուզված միութենական պետության (տվյալ դեպքում ՝ ԽՍՀՄ) նախկին ներպետական վարչատարածքային սահմանները, որն իր մեջ ունի այս կամ այն մակարդակի և կարգավիճակի պետական կազմավորումներ, չէին կարող ինքնուրույն իրավական հիմք հանդիսանալ նորաստեղծ պետությունների միջպետական սահմանները որոշելու համար։ Սովետական հանրապետությունների միությունից դուրս գալուց հետո, այլ ինքնավար պետական կազմավորումները, մասնավորապես ՝ ինքնավար հանրապետությունները և ինքնավար մարզերը, ինչպես արդեն նշվեց, իրավունք ունեին սովետական օրենսդրությանը համապատասխան, օրինական հիմունքներով դուրս գալ միութենական հանրապետություններից և ինքնուրույն լուծել իրենց կարգավիճակի հարցը: Հաշվի առնելով, որ միջազգային իրավունքը նույնպես չի պարունակում անկախության հռչակման արգելք ։
Commenti