Ժամանակակից աշխարհում տնտեսության և հասարակության զարգացման առանցքային ռեսուրսներից մեկը, իհարկե, կրթությունն է, որի կարևորությունը մշտապես աճում է։ Կրթության մեջ ներդրումները, եթե դրանք արդյունավետ են, պայմաններ են ստեղծում նորարար ձեռնարկությունների ի հայտ գալու համար, որոնք ժամանակակից աշխարհում ազգային տնտեսության հիմքն են: Հենց այս պատճառով է, որ շատ երկրներում ակտիվացել են բուհերի զարգացման և արդիականացման ազգային ծրագրերի և ճանապարհային քարտեզների ստեղծման աշխատանքները:
Այժմ քննարկումներ են ընթանում Հայաստանում նմանատիպ նախագծի մշակման շուրջ, և վերջերս կառավարությունը հավանություն տվեց Ակադեմիական քաղաքի հայեցակարգին [1]։ Ավելին, կրթության զարգացման պետական ծրագրով նախատեսվում է, որ մինչև 2030 թվականը առնվազն 4 հայկական բուհ կհայտնվի աշխարհի լավագույն 500 բուհերի շարքում [2]։ Մյուս կողմից, մենք մեր նախորդ աշխատություններից մեկում [3] փաստարկել ենք, որ Հայաստանում ցանկացած դոկտորական կրթական ծրագիր մեծապես կախված է պետական բյուջեի ֆինանսավորման ծավալից, ինչպես նաև համապատասխան նախարարության կողմից ասպիրանտուրայի տեղերի ճիշտ պլանավորումից։ Օրինակ, Հայաստանում էական նշանակություն կարող է ունենալ ԳԱԱ գիտահետազոտական ինստիտուտների գիտական ներուժի հիման վրա պետական ֆինանսավորմամբ մեկ հետազոտական համալսարանի ստեղծումը [4]։ Պատրա՞ստ է կառավարությունը զգալի միջոցներ ներդնել երկրի կրթության և գիտության համակարգի զարգացման համար, պատկերացումներ կա՞ն այդ միջոցների ծախսման արդյունավետության մասին, վերջապես կփոխվե՞ն համալսարանների կառավարման սկզբունքները։ Ցավոք սրտի, Հայաստանում քաղաքական մակարդակով որոշում կայացնողներից ոչ մեկն այս հարցերի պատասխանը չունի։
Այսօր կան բազմաթիվ բուհերի վարկանիշային աղյուսակներ, դրանք կիրառում են հաշվարկման տարբեր մեթոդներ, սակայն դրանցից ոչ մեկը չի վրիպել ակադեմիական հանրության կողմից ներկայացված արդյունքների քննադատությունից։ Այնուամենայնիվ, համալսարանների վարկանիշավորումը դարձել է ամբողջ աշխարհի բարձրագույն կրթության համակարգերի անխուսափելի իրողությունը և ավելի ու ավելի կարևոր դեր է խաղում ֆինանսական ռեսուրսների բաշխման ռազմավարությունների և որոշումների մշակման գործում [5]: Այսօրվա ամենակարևոր և հեղինակավոր միջազգային վարկանիշներն են Շանհայի ARWU վարկանիշը [6] և բրիտանական THE և QS վարկանիշները, որոնք հրապարակվել են 2004-ից մինչև 2009 թվականը մեկ THE-QS վարկանիշի տեսքով [7 և 8]: Մենք, մասնավորապես, օգտագործում ենք այս վարկանիշները՝ գնահատելու բուհերի արդյունավետության և մրցունակության դինամիկան կրթական ծառայությունների և գիտական հետազոտությունների ժամանակակից շուկայում։
Տարբեր հեղինակներ, ուսումնասիրելով բուհերի ֆինանսավորման խնդիրները, ուղղակի կապ չեն գտել ֆինանսավորման ծավալների և բուհերի վարկանիշի միջև [9]։ Մյուս կողմից, կառավարությունների համար կարևոր է հասկանալ, թե ինչ ծավալով, ինչ ձևերով և պայմաններով պետք է ֆինանսավորվի բուհը՝ առավելագույն արդյունավետություն ապահովելու համար։ Ուստի այս ուսումնասիրության մեջ մենք կենտրոնացել ենք բուհերի պետական ֆինանսավորման մեխանիզմների վրա: Սույն հետազոտության նպատակն է էմպիրիկորեն ստուգել, թե արդյո՞ք կապ կա պետական ֆինանսավորման մեխանիզմների և համալսարանի արդյունավետության միջև, որն արտահայտվում է միջազգային ակադեմիական վարկանիշում տվյալ բուհի դիրքով:
Ժամանակակից աշխարհում համալսարանների ֆինանսավորման մոդելը ոչ միայն գործիքների մի շարք է, որոնցով միջոցները բաշխվում են դոնորների և ստացողների միջև (որոնք կարող են ներառել պետությունը, ուսանողները, հետազոտողները և պրոֆեսորադասախոսական կազմը), այլ նաև որոշակի նպատակներին հասնելու մեխանիզմների մի շարք: Եթե պետական բուհերը գերիշխում են կրթական և գիտական ծառայությունների շուկայում (ինչը տեղի է ունենում աշխարհի շատ երկրներում, այդ թվում՝ Հայաստանում), ապա հենց ֆինանսավորման մոդելն է համալսարանի կառավարման ընդհանուր ռազմավարության կարևորագույն տարրը: Եվրոպայում, Ասիայում և Ամերիկայում ներկայումս իրականացվող բարձրագույն մասնագիտական կրթության ֆինանսավորման համակարգի բարեփոխման մեջ կարելի է առանձնացնել հետևյալ հիմնական միտումները.
1. Կրթության համակարգում հանրային միջոցների բաշխման ձևը վերափոխվում է։ Ուսումնական հաստատությունները սպառողների կարիքներին ավելի արձագանքող դարձնելու համար որոշ միջոցներ ուղղվում են ուսանողներին և ձեռնարկություններին պետական սուբսիդավորվող վարկերի կամ հարկային վարկերի տեսքով, և որոշակի փոփոխություններ են կատարվում ուղղակի ինստիտուցիոնալ աջակցության տրամադրման մեխանիզմներում։ Մասնավորապես, տարանջատվում է ուսուցման և հետազոտության ֆինանսավորումը. բանաձևի ֆինանսավորումը դառնում է ավելի տարածված. և ազդեցությունը ավելի ու ավելի կարևոր գործոն է միջոցների բաշխման հարցում:
2. Բաց ինտերնետ կրթության կամ հեռավար կրթության նոր տեխնոլոգիաների ինտենսիվ ներդրում, որոնք օբյեկտիվորեն նվազեցնում են կրթական ծառայությունների մատուցման հետ կապված ծախսերը։ Երկարաժամկետ հեռանկարում դա կարող է հանգեցնել համալսարանի արմատապես նոր մոդելի ձևավորմանը։
3. Ֆինանսավորման աղբյուրների դիվերսիֆիկացում, ինչպես նաև գործարար համայնքի, հետազոտական կենտրոնների և կազմակերպությունների հետ գործընկերային հարաբերությունների հաստատում: Ուսումնական հաստատության կատարողականի և ներգրավված մասնավոր ֆինանսավորման չափի միջև ուղղակի կապ կա։ Համաֆինանսավորման մոդելի մշակումը հնարավորություն է տալիս, մի կողմից, ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման հարցում ավելի մեծ ինքնավարություն տալ հենց հիմնարկներին, մյուս կողմից՝ բարելավել ստացված բյուջետային միջոցների ծախսման որակը։
Այսպիսով, ժամանակակից պայմաններում կրթական գործունեությունը ֆինանսավորվում է հետևյալ աղբյուրներից.
1) բյուջետային հատկացումները (պետական և համայնքային).
2) վճարովի կրթական ծառայություններից և ուսումնական գործընթացին առնչվող եկամուտները (ուսումնական նյութերի վաճառք, կացարանների տրամադրում և այլն).
3) ընկերություններից ստացված ֆինանսավորում` ներկա և ապագա աշխատողների մասնագիտական զարգացման և անհատական վերապատրաստման ծրագրերի կազմակերպման և անցկացման վճարները.
4) կրթության ոլորտում ընկերությունների և անհատների կողմից նվիրատվություններ, հովանավորություններ, անվերադարձ ներդրումների այլ ձևեր.
5) վճարովի կրթության վաուչերային համակարգը և պետական աջակցության այլ մեխանիզմները.
6) ֆինանսավորման այլ արտաքին աղբյուրներ, ինչպիսիք են ոչ առևտրային և միջազգային կազմակերպությունների դրամաշնորհները և վարկերը.
7) ինքնաֆինանսավորում (ոչ հիմնական ծառայությունների մատուցումից ստացված միջոցները` հրատարակչություն, հեռահաղորդակցություն և այլն).
8) ուսանողների կրթավճարներ.
Նշենք, թր եվրոպական երկրների մեծ մասում պետական ֆինանսավորման մասնաբաժինը գերակշռում է համալսարանների ֆինանսավորման մեջ [10]:
Բուհերի ֆինանսավորման բոլոր աղբյուրները, բացառությամբ պետական ֆինանսավորման, ունեն իրենց ինստիտուցիոնալ մեխանիզմները, որոնք վերահսկում են միջոցների բաշխման արդյունավետությունը: Կարևոր է գնահատել պետական միջոցները բուհերին փոխանցելու մեխանիզմների արդյունավետությունը: Գիտնականների կողմից սահմանվել են պետական ֆինանսավորման բաշխման հետևյալ մեխանիզմները [11].
1. Բյուջետային հատկացումներ.
ա) բանաձևային ֆինանսավորում,
բ) կատարողականի վրա հիմնված ֆինանսավորում,
գ) բանակցային ֆինանսավորում:
2. Ծրագրային ֆինանսավորում.
3. Այլ ուղղակի և նպատակային ֆինանսավորում:
Բանաձևային ֆինանսավորում (a-տիպ) նշանակում է մաթեմատիկական բանաձևի միջոցով համալսարանի ֆինանսավորման չափը որոշելու մեխանիզմ: Այս բանաձևը ներառում է ուսանողների թիվը, հրապարակումների քանակը և այլ ցուցանիշներ։ Ֆինանսավորման այս մեխանիզմը թույլ է տալիս հաշվի առնել ժամանակի ընթացքում տեղի ունեցած փոփոխությունները, օրինակ՝ ուսանողների, շրջանավարտների կամ անձնակազմի թվի փոփոխությունները: Կատարողականի վրա հիմնված ֆինանսավորումը (b-տիպ) համալսարանի և կառավարության միջև պայմանագիր կնքելու ձև է: Այդ պայմանագրում նշվում են այն թիրախային ցուցանիշները, որոնց բուհը պարտավորվում է հասնել՝ ստանալով որոշակի չափի ֆինանսավորում։ Ի տարբերություն բանաձևային ֆինանսավորման, այն հիմնված է ոչ թե անցյալի, այլ ապագա կատարողականի վրա: Այսպիսով, կատարողականի վրա հիմնված ֆինանսավորումն օգնում է բուհերին շարժվել տվյալ ուղղությամբ: Այս ֆինանսավորման մեխանիզմի ներդրման ժամանակ սահմանված նպատակները կարող են լինել հատուկ տվյալ համալսարանի համար և քիչ թե շատ համահունչ լինել նրա ռազմավարությանը: Բայց դա կարող է լինել բարձրագույն կրթության համակարգի ավելի լայն նպատակների և պետության գիտահետազոտական քաղաքականության հետևանք։ Նպատակները կարող են բնութագրվել որպես ձեռքբերվող արդյունքներ՝ թողնելով համալսարանին որոշելու, թե ինչպե՞ս և ո՞ր կոնկրետ գործողությունները պետք է ձեռնարկի տվյալ ժամանակահատվածում: Նպատակները կարող են ձևակերպվել որակապես (օրինակ՝ խթանել տղամարդկանց և կանանց հավասար հասանելիությունը առաջատար ակադեմիական պաշտոններին) կամ քանակապես (օրինակ՝ ավելացնել կին դասախոսների թիվը): Նպատակների և խնդիրների բնույթից կախված՝ կատարողականի գնահատման կարգը կարող է տարբերվել. այն կարող է լինել պետության և համալսարանի միջև քննարկումների ձև, մինչդեռ այլ իրավիճակներում կարող է պահանջվել տվյալների հավաքագրում: Բանակցային ֆինանսավորման մեխանիզմը (c-տիպ) վերաբերում է ֆինանսավորման պատմական մակարդակին, ինչպես նաև բոլոր հնարավոր ոչ պաշտոնական բանակցային մեխանիզմներին, որոնք օգտագործվում են: Այս մեխանիզմը, մի կողմից, ամենաանթափանցիկն է դիտարկվածներից, իսկ մյուս կողմից՝ թույլ է տալիս հաշվի առնել բուհի առանձնահատկությունները, մասնավորապես նրա հեղինակությունը, որը չի կարող ներառվել նախորդ երկու մեխանիզմների մեջ։ Այս ֆինանսավորման մեխանիզմները կարող են օգտագործվել ինչպես կրթական, այնպես էլ հետազոտական գործունեությանն աջակցելու համար: Դրանք կարող են օգտագործվել ինչպես առանձին, այնպես էլ համատեղ: Հիմնական ֆինանսավորման մեխանիզմը սովորաբար դրանցից մեկն է, իսկ մյուսը՝ լրացուցիչ։
Հետազոտության հիմնական գաղափարն է համեմատել ֆինանսավորման մեխանիզմը վարկանիշային աղյուսակում բուհի դիրքի հետ։ Մենք օգտագործել ենք DEFINE նախագծի տվյալները՝ նվիրված Եվրոպայի համալսարանների ֆինանսավորման առկա մեխանիզմների վերլուծությանը և դրանց արդյունավետությունը բարելավելու հնարավորություններին [11]: Մենք տեղեկություններ ենք հավաքել եվրոպական այն համալսարանների մասին, որոնք ընդգրկվել են վերջին 10 տարվա վարկանիշային աղյուսակներում։ Մասնավորապես, մենք փորձել ենք գտնել հետևյալ տեղեկատվությունը.
- բուհի ֆինանսավորման չափը որպես ամբողջություն.
- պետական ֆինանսավորման մասնաբաժինը.
- կրթության և հետազոտության ֆինանսավորման ծավալը.
- հետազոտության համար երրորդ կողմերից ներգրավված միջոցների ծավալը.
- ուսման վարձերի ծավալը;
- համալսարանում սովորող ուսանողների թիվը.
- համալսարանում աշխատող անձնակազմի թիվը և գիտական անձնակազմի համամասնությունը.
- համալսարանում գերազանցության կենտրոնների առկայությունը։
Այնուհետև մենք խմբավորել ենք այս տեղեկատվությունը յուրաքանչյուր բուհի վերաբերյալ. հիմնական ֆինանսավորման մեխանիզմը (պետական բյուջեից) և բուհի դիրքը վարկանիշային աղյուսակներում: Վերլուծության արդյունքների հիման վրա առանձնացրել ենք երեք խումբ:
Առաջին խմբում ունենք հիմնականում վարկանիշային աղյուսակի 100 լավագույն բուհերը։ Բուհերի այս խմբին բնորոշ է c-տիպի ֆինանսավորման օգտագործումը որպես հիմնական մեխանիզմ։ Ֆինանսավորման մեխանիզմն ըստ բանաձևի (a-տիպ) հիմնականում օգտագործվում է որպես երկրորդական մեխանիզմ։ Բուհերի այս խմբի դասավանդումը ֆինանսավորվում է հիմնականում բանաձևով և մասամբ՝ բանակցային մեխանիզմի (c-տիպի) հիման վրա։ Երկրորդ խմբում գերակշռում են վարկանիշային աղյուսակի երկրորդ հարյուրյակի բուհերը։ Դրանք սովորաբար բնութագրվում են ֆորմալացված ֆինանսավորման մեխանիզմներով, մասնավորապես՝ a-տիպի ֆինանսավորում որպես առաջնային և b-տիպ՝ որպես երկրորդական: Բուհերի այս խումբը կա՛մ օգտագործում է c-տիպի ֆինանսավորումը որպես երկրորդական մեխանիզմ, կա՛մ ընդհանրապես չի կիրառում։ Բացահայտված երրորդ խմբում մենք ունենք բուհեր վարկանիշային աղյուսակi երրորդ, չորրորդ կամ հինգերորդ հարյուրյակներից: Այս բուհերը ընդհանրապես չեն կիրառում բանակցային մեխանիզմ, դրանց հատուկ են ֆինանսավորման ֆորմալ մեխանիզմները (a- և b-տիպ):
Ընդհանուր առմամբ, տարբեր բնութագրերի թեստավորման արդյունքները մեզ թույլ տվեցին բացահայտել ֆինանսավորման որոշակի մեխանիզմների կիրառման կապը միջազգային վարկանիշում բուհերի դիրքի հետ: Ստացված արդյունքների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ այն բուհերը, որոնք ֆինանսավորվում են բանակցային մեխանիզմով (c-տիպ), վարկանիշային աղյուսակում ավելի բարձր դիրքեր ունեն։ Միևնույն ժամանակ, ուղղակի հարաբերակցություն չի գտնվել համալսարանի ստացած պետական ֆինանսավորման չափի և վարկանիշում նրա դիրքի միջև. կան բուհեր, որոնք մեծ ֆինանսավորում են ստանում, որոնք բարձր վարկանիշ չունեն և հակառակը։ Կարևոր գործոնը բուհերի պետական ֆինանսավորման մեխանիզմն է։
Այսպիսով, Հայաստանում բուհերի մեխանիկական միավորումը կամ գիտահետազոտական ինստիտուտների միացումը չի հանգեցնի համալսարանների առաջընթացին։ Հայաստանի բարձրագույն կրթության ազգային համակարգի առաջ ծառացած հիմնական խնդիրը դառնում է առաջատար բուհերի բյուջետային ապահովման նորարարական հայեցակարգի մշակումը, որը պիտի ձևավորվի բանակցային մոտեցման հիման վրա և չսահմանափակվի ռեսուրսների մեխանիկական վերաբաշխմամբ։ Ավելին, Երեւանի պետական համալսարանը եւ ԳԱԱ-ն, մեր կարծիքով, այն հաստատություններն են, որոնք կարճ ժամանակում մեծ առաջընթաց գրանցելու ներուժ ունեն։ Դրա համար անհրաժեշտ է արդյունավետորեն փոխել կառավարման համակարգերը երկու հաստատություններում, ինչպես նաև ապահովել պատշաճ ֆինանսավորում՝ հիմնված հստակ ճանապարհային քարտեզի վրա։
Հղումներ:
1. ՀՀ կառավարության որոշում «Ակադեմիական քաղաք» ծրագրի հայեցակարգը հաստատելու մասին, N 1802-Լ, 19/10/2023
2. ՀՀ օրենքը «Հայաստանի Հանրապետության կրթության մինչև 2030 թվականի զարգացման պետական ծրագիրը» հաստատելու մասին, ՀՕ-441-Ն, 16/11/2022
3. Mkhitaryan A., Khachatryan N., Effective Teaching Strategy in Doctoral Programs, Հայագիտական հանդես, Review of Armenian Studies, vol.1, P. 198 – 208, 2019
4. Mkhitaryan A., Begoyan K., Development of Doctoral Studies Management Process in NAS RA, Կաճառ, KATCHAR Scientific periodical, vol. 1, P. 139 – 153, 2022, DOI: 10.54503/2579-2903-2022.1-139
5. Goglio V., One Size Fits All? A Different Perspective on University Rankings, Journal of Higher Education Policy and Management. Vol. 38. No 2. P. 212–226, 2016
9. Auranen O., Nieminen M., University Research Funding and Publication Performance. An International Comparison, Research Policy. Vol. 39. No 6. P. 822–834, 2010
10. Чернова Е. Г., Ахобадзе Т. Д., Малова А. С., Салтан А. А., Модели финансирования высшего образования и эффективность деятельности университетов, Вопросы образования, Москва. № 3, 37-82, 2017
11. Pruvot E. B., Claeys-Kulik A.L., Estermann T., Designing Strategies for Efficient Funding of Universities in Europe. DEFINE Project Paper. Brussels: European University Association, 2015
Ատոմ Մխիթարյան, գիտ․ թեկնածու, դոցենտ
Կրթության քաղաքականության կենտրոնի տնօրեն, ՀՀ ԳԱԱ ԳԿՄԿ դեկան,
Քաղաքագետների հայկական ասոցիացիա
Ռիմանտաս Ժելվիս, Գիտ․ դոկտոր, պրոֆեսոր
Կրթության քաղաքականության կենտրոնի ղեկավար, Վիլնյուսի համալսարան
Comments