Մեկնաբանություն 1991թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրի ոչ ադեկվատ մեկնաբանությունների, մանիպուլյացիաների և դրանց հետևանքների մասին:

Վերջին տարիներին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, որպես նորաստեղծ Հետխորհրդային անկախ հանրապետությունների, այդ թվում ՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի ինքնիշխան տարածքների սահմանների որոշման հիմք, մշտապես անդրադառնում է 1991թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրին (այսուհետ ՝ Հռչակագիր) ՝ խեղաթյուրելով դրա տեքստն ու բովանդակությունը այն պնդումներով, թե հռչակագիրը ստորագրած նորանկախ պետությունները ճանաչում են իրենց տարածքային ամբողջականությունը ԽՍՀՄ միութենական հանրապետությունների նախկին վարչական սահմանների շրջանակներում, որոնք դառնում են պետական սահմաններ: Այդ խեղաթյուրումների մանրամասն վերլուծությունը, հաճախ քաղաքական մանիպուլյացիաների նպատակով, ներկայացված է միջազգային փորձագետների խմբի հայտարարության եւ դրան կից վերլուծական գրության մեջ https://shorturl.at/8K5gS .

Սակայն այսօր էլ որոշ քաղաքական գործիչների և դիվանագետների մոտ միշտ չէ, որ դրսևորվում է Ալմա-Աթայի հռչակագրի հետ կապված որոշ հարցերի պատշաճ ըմբռնումը։

Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում կրկին անդրադառնալ այս հարցին։

1.      Միջազգային իրավունքում կան տարբեր հիմքեր պետության ինքնիշխանությունը որոշակի տարածքի վրա տարածելու համար։ Միջազգային պայմանագիրը կամ համաձայնագիրը կարող է լինել պաշտոնապես կնքված փաստաթուղթ, որը ստեղծվել է երկու կամ ավելի պետությունների կամ միջազգային կազմակերպությունների միջև որոշակի հարցերի շուրջ համաձայնության և որոշակի թեմայի վերաբերյալ կանոնների ու կանոնակարգերի համաձայնեցման արդյունքում: Պայմանագիրը իրավաբանորեն պարտադիր է կողմերի համար և ստեղծում է իրավունքներ և պարտականություններ, որոնք պետք է կատարվեն դրա դրույթներին համապատասխան: Ոչ բոլոր հայտարարագրերը կարող են ունենալ այս կարգավիճակը: Հայտարարությունները, ներառյալ միջազգային պայմանագրի հատուկ կարգավիճակ ունեցողները, կարող են լինել պետությունների քաղաքական կամքի և մտադրությունների արտահայտություն որոշակի հարցերի, որոշակի սկզբունքների, արժեքների և դրույթների հետ համաձայնության, ինչպես նաև մեկ այլ միջազգային պայմանագրի կամ այլ միջազգային իրավական ակտի միանալու մասին:

2.      Մեր դեպքում հիմնական իրավական փաստաթուղթը, որը վավեր իրավական կարգավիճակ է տալիս դրանում շարադրված դրույթներին, "Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին" համաձայնագիրն է (այսուհետ ՝ Համաձայնագիր), որը ստորագրվել է 08.12.1991 թ.: Հռչակագիրը հաստատեց ԱՊՀ ստեղծման մասին համաձայնագիրը ՝ նշելով, որ ԱՊՀ ձևավորմամբ ԽՍՀՄ-ը դադարում է գոյություն ունենալ: Եթե ​​նույնիսկ Ալմա-Աթայի հռչակագիրը դիտարկենք որպես միջազգային պայմանագիր, դրա հիմնական նպատակն ու իմաստը Համաձայնագրի դրույթներին համաձայնեցնելու և դրան միանալու համաձայնագրում է, ինչն էլ հետագայում արեցին Հռչակագիրը ստորագրողները։

3.      Հռչակագրում, ինչպես և Համաձայնագրում, չկա դրանք ստորագրող պետությունների (բացի Ռուսաստանի Դաշնությունից) որևէ սահմանում որպես նախկին խորհրդային հանրապետությունների իրավահաջորդներ: Ալմա-Աթայի հռչակագրից դեռ 4 ամիս առաջ ՝ 1991թ. օգոստոսի 30-ին, Ադրբեջանի Գերագույն Խորհրդի կողմից ընդունվեց "Ադրբեջանի Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին" հռչակագիրը, որը դադարեցրեց Ադրբեջանական ԽՍՀ իրավական սուբյեկտայնությունը: Հռչակագիրը և համաձայնագիրը ստորագրել է նորաստեղծ Ադրբեջանի Հանրապետությունը (այսուհետ ՝ ԱՀ), որն իրեն սահմանադրական ակտով հռչակել է ոչ թե Ադրբեջանական ԽՍՀ, այլ 1918-1920-ական թվականների Ադրբեջանի դեմոկրատական հանրապետության իրավահաջորդը, որի տարացքում Լեռնային Ղարաբաղը և շատ այլ հայկական հողեր չէին մտնում։

4.      Ոչ Համաձայնագրում, ոչ Հռչակագրում խոսք չկա նախկին միութենական հանրապետությունների վարչական սահմանների մասին ։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ այդ հռչակագրի ստորագրման պահին ԽՍՀՄ փլուզման հետևանքով արդեն անկախացած որոշ պետությունների սահմանները ոչ դե ֆակտո, ոչ էլ դե յուրե չէին համընկնում միութենական հանրապետությունների վարչական սահմանների հետ ։ Հռչակագիրը ստորագրած պետությունների տարածքային ամբողջականության ճանաչումն ու հարգանքը կապված է փաստաթղթի ստորագրման պահին գոյություն ունեցող Ա, ինչպես հետխորհրդային որոշ այլ հանրապետություններ, չհրաժարվեց իրավահաջորդությունից, ճանաչեց Հայկական ԽՍՀ սահմանները, ընդ որում՝ թե՛ դե յուրե, թե՛ դե ֆակտո տիրապետում էր դրանց։ Սա նշանակում է, որ ՀՀ-ն իրավունք ունի համարելու, որ վերոնշյալ փաստաթղթերը ստորագրելիս դրանց մասնակիցները ճանաչել են հենց այս սահմանների իրավական հիմքը։

Հասկանալով Ալմա-Աթայի հռչակագրին դիմելու փխրունությունը՝ Ադրբեջանի իշխանությունները չեն շտապում միանալ այսօրվա Հայաստանի իշխանությունների և բանակցային գործընթացում ներգրավված որոշ պետությունների ներկայացուցիչների կողմից դրան ուղղված մշտական ​​կոչերին՝ որպես իրենց տարածքը որոշելու օրինական հիմք։ Որպես այդպիսի հիմք, ադրբեջանցի հեղինակները և նրանց նմանները անհիմն փորձում են հղում կատարել uti possidetis սկզբունքին, որը նշանակում է «տիրապետել այն, ինչ ունես ներկայումս»՝ խեղաթյուրելով դրա մեկնաբանությունը։

Բայց, նախ, երբ Ադրբեջանը դուրս եկավ ԽՍՀՄ կազմից, նա այդ տարածքների սեփականատերը չէր։

Երկրորդ, Ալմա-Աթայի հռչակագրի դեպքում փորձերը միջազգային պրակտիկայում հաստատված իրավական դրույթները անհիմն և լռելյայն կիրառելու, որոնք ամրագում էին, որ նոր պետությունները, լինելով գաղութներ և անկախություն ձեռք բերելով, ունեն նույն տարածքը և նույն սահմաններով, որոնք ունեին մետրոպոլիայում, զուրկ են իրավական հիմքերից: Խորհրդային Միության նկատմամբ, որն ուներ բարդ և բազմամակարդակ պետական կառուցվածք, որից դուրս եկան միութենական հանրապետությունները, այն ոչ մի կերպ չի կարող կիրառվել։ ԽՍՀՄ - ը բաղկացած էր ոչ թե գաղութներից, այլ տարբեր մակարդակների պետական կազմավորումների, միութենական և ինքնավար հանրապետությունների, ինքնավար մարզերի և շրջանների միություն էր: Գաղութները չէին կարող լինել այս տեսակի կազմավորումներ: ԽՍՀՄ 1990 թվականի ապրիլի 26-ի «ԽՍՀՄ-ի և Դաշնության սուբյեկտների միջև լիազորությունների սահմանազատման մասին» օրենքը սահմանեց, որ «Ինքնավար հանրապետությունները և ինքնավար սուբյեկտները միութենական հանրապետությունների մաս են կազմում ժողովուրդների ազատ ինքնորոշման հիման վրա և տիրապետում են իրենց տարածքում պետական ​​իշխանության ամբողջ ծավալին: Ինքնավարությունների հարաբերությունները միութենական հանրապետությունների հետ որոշվում են սահմանադրությունների և նշված օրենքի շրջանակներում կնքված համանագրերով և պայմանագրերով։

Լայն ինքնավարությունը համարվում էր նախապայման sine qua non, օրինակ, Ադրբեջանական ԽՍՀ «սահմաններում» Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի առկայության համար։ Սակայն Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն ԽՍՀՄ-ից դուրս եկավ 1990 թվականի ապրիլի 3-ի «ԽՍՀՄ-ից միութենական հանրապետության դուրս գալու հետ կապված հարցերի լուծման կարգի մասին» օրենքի պահանջների կոպիտ խախտումներով։  Սույն օրենքի 2-րդ հոդվածը սահմանում էր, որ «ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետության դուրս գալու մասին որոշումը կայացվում է միութենական հանրապետության ժողովուրդների ազատ կամարտահայտմամբ՝ հանրաքվեի միջոցով (ժողովրդական քվեարկություն): Իսկ 3-րդ հոդվածը սահմանում էր, որ միութենական հանրապետությունում, որը ներառում է ինքնավար հանրապետություններ, ինքնավար մարզեր և ինքնավար շրջաններ, յուրաքանչյուր ինքնավար շրջանի համար անցկացվում է հանրաքվե առանձին։

ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետությունների դուրս գալու ժամանակ ինքնավար հանրապետությունների և ինքնավար կազմավորումների ժողովուրդները պահպանում էին իրենց կարգավիճակի հարցը ինքնուրույն լուծելու իրավունքը, այդ թվում ՝ որպես անկախ կազմավորում: Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն դուրս եկավ ԽՍՀՄ կազմից և հռչակեց իր անկախությունը նոր անկախ պետական կազմավորման տեսքով ՝ նշված օրենքների կոպտագույն խախտումներով: Ըստ ex injuria non oritur jus սկզբունքի ՝ անօրինական գործողությունները չէին կարող իրավունքների աղբյուր ծառայել նորաստեղծ ԱՀ-ի համար:

Միևնույն ժամանակ, Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը, 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին հռչակելով իր անկախությունը, 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին անկախության հանրաքվե անցկացրեց Ադրբեջանին չպատկանող տարածքում նույնիսկ մինչև Ալմա-Աթայի հռչակագրի ստորագրումը, օգտագործելով իրավունքը, որը նրան տրված է վերը նշված օրենքներով, ԽՍՀՄ-ի և ՄԱԿ-ի անկախության միջազգային իրավունքով: Կարգավիճակի որոշումը Արցախի ժողովրդի բացառիկ իրավունքն է. Այն չի խախտել միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքները, որոնք չեն պարունակում «անկախության հռչակման արգելք»։

Պետք է նշել, որ միջազգային իրավունքում չկան նորմեր, որոնք պարտավորեցնում են ինքնորոշվող պետությանը ստանալ մետրոպոլիայի համաձայնությունը, որից այն անջատվում է ։ ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի 2010 թվականի հուլիսի 22-ի եզրակացության մեջ ամրագրված է. "84. Շարադրված պատճառներով Միջազգային դատարանը գտնում է, որ ընդհանուր միջազգային իրավունքը չի պարունակում անկախության հռչակման որևէ արգելք": Կարելի է փաստել, որ ոչ դե յուրե, ոչ էլ դե ֆակտո Լեռնային Ղարաբաղը չի հանդիսացել և չէր կարող ճանաչվել որպես Նոր հռչակված ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության "անբաժանելի մաս":

Պետք է նաև նշել, որ ՀՀ-ն Ալմա-Աթայի հռչակագրի ստորագրումից հետո 10 վերապահումով վավերացրեց "Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին" համաձայնագիրը ։ Վերապահումների 10-րդ կետը միանշանակ սահմանում է, որ Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչումը չի տարածվում Լեռնային Ղարաբաղի վրա ։ Կարելի է նաև արձանագրել, որ Հռչակագիր և Համաձայնագիր ստորագրելով Ադրբեջանը դե յուրե ընդունել է, որ ոչ Արցախը, ոչ էլ հայկական այլ տարածքները անկախ Ադրբեջանի կազմում չեն:

Ամփոփելով այս հարցը ՝ կարելի է պնդել, որ ԽՍՀՄ կազմից գրեթե միաժամանակ դուրս են եկել երկու անկախ պետություններ ՝ Ադրբեջանը ՝ օրենսդրության խախտումներով և առանց ԼՂՀ տարածքի, և ինքը ՝ ԼՂՀ – ն ՝ օրենքների պահանջների պահպանմամբ և դե ֆակտո տիրապետելով իր տարածքին ։ Այդ փաստը նշված է նաև Եվրախորհրդարանի 1999թ.մարտի 11-ի "Կովկասում խաղաղ գործընթացի պահպանման մասին" բանաձևում։ Դրանում արձանագրվել է, որ " 1991 թվականի սեպտեմբերին ԼՂԻՄ-ն իր անկախությունը հռչակել է ԽՍՀՄ փլուզումից հետո և հետևելով նախկին միութենական հանրապետությունների համանման հռչակագրերի ընդունմանը"։ Դրանով նշվել է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախության հռչակման միջազգային-իրավական հիմնավորվածությունը, որը նման է միութենական մյուս հանրապետությունների նկատմամբ կիրառվածին։

Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ցանկացած պայմանագիր, որը ԼՂՀ-ն հանձնում է Ադրբեջանի կազմին, իրավաբանորեն առոչինչ է միջազգային իրավունքին համապատասխան, ներառյալ ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը: Ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը իրավաբանորեն ունի հրամայական բնույթ jus cogens նորմայի պարտադիր բնույթը առաջացնում է erga omnes պարտավորությունները: Այն հիերարխիկ առումով վեր է միջազգային իրավունքի մյուս նորմերից։

Ինչ վերաբերում է ՀՀ-ի և ԱՀ-ի միջև տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչմանը և սահմանների որոշմանը, ապա այն պետք է կատարվի սահմանակից պետությունների միջև կնքված պայմանագրերի հիման վրա ։ Նման պայմանագրով որպես պետական սահմաններ կարող են ճանաչվել նախկին հայկական և ադրբեջանական խորհրդային հանրապետությունների սահմանները։ Սակայն ԼՂՀ տարածքը որպես ԱՀ ինքնիշխան տարածքի մաս ներկայացնելու փորձը զուրկ է իրավական հիմքերից և այդ նպատակով Ալմա-Աթայի հռչակագրին հղումներն իրավաբանորեն անհիմն են։ Նույնը վերաբերում է նաև այսպես կոչված "անկլավներին" և ՀՀ այլ ինքնիշխան տարածքներին ։ Չկա ոչ մի լիարժեք իրավական ակտ, անհնար է անկլավների մասին հիշատակումներ գտնել ոչ ԽՍՀՄ Սահմանադրության մեջ, ոչ խորհրդային հանրապետությունների սահմանադրություններում, ոչ էլ խորհրդային որևէ այլ իրավահաստատող փաստաթղթերում։ Ինչ-որ "անկլավների" մասին խոսելը կամ իրավական անգրագիտության վկայությունն է, կամ, որ ավելի հավանական է, քաղաքական նպատակներով մանիպուլյացիայի փորձերի։

Այսպիսով, ամենայն որոշակիությամբ կարելի է պնդել, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության, ինչպես նաև ՀՀ մի շարք ինքնիշխան տարածքների ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետության կազմում գտնվելն ապացուցելու նպատակով 1991թ.դեկտեմբերին ՝ որպես աշխարհաքաղաքական իրողություն ԽՍՀՄ գոյության դադարեցման շրջանում ընդունված Անկախ Պետությունների Համագործակցության ստեղծման մասին փաստաթղթերին (Հռչակագիր և Համաձայնագիր) վկայակոչումները զուրկ են որևէ իրավական հիմքից։

Ավելին, Ալմա-Աթայի հռչակագիրը որպես Հայաստանի և Ադրբեջանի խաղաղ գոյակցության իրավական հիմք առաջադրելու փորձերը ՝ դրան վերագրելով այն դրույթները, որոնք այն չի պարունակում, նշանակում է այդ պետությունների հարաբերությունները կառուցել անկայուն հիմքի վրա, որը տարբեր մանիպուլյացիաների հնարավորություն է տալիս, ինչը հղի է հետագայում լուրջ բացասական հետևանքներով։ Միջազգային հարաբերությունները, դրանց իրավական բաղադրիչը չպետք է լինեն քաղաքական կամայականությունների ոլորտ։

Lարիսա Ալավերդյան, ՀՀ Մարդու իրավունքների առաջին պաշտպան, "Ընդդեմ իրավական կամայականության" ՀԿ գործադիր տնօրեն

Միհրան Շահզադեյան, փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, Քաղաքագետների հայկական ասոցիացիայի վարչության նախագահ

Արամ Սարգսյան, "Միասին" շարժման համակարգող (միասին), Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության նախագահ

Գևորգ Դանիելյան, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր, ՀՀ արդարադատության նախկին նախարարԱլեքսանդր Մանասյան, փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, քաղաքագետների հայկական ասոցիացիայի համանախագահ

Ատոմ Մխիթարյան, գիտությունների թեկնածու, ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Գիտակրթական միջազգային կենտրոնի դեկան, Քաղաքագետների հայկական ասոցիացիայի համանախագահԼևոն Ստեփանյան, գեներալ-մայոր, պետական սահմանի պահպանության գլխավոր վարչության պետ, ՀՀ սահմանապահ զորքերի հրամանատար (1993-2003)

Խաչատուր Մարոզյան, Իրավաբանների և հոգեբանների միջազգային ասոցիացիայի նախագահ

Ռուբեն Զարգարյան, պ․գ․թ․, Արտակարգ և լիազոր դեսպանորդ Վահան Բաբախանյան, "Խաչմերուկ" սոցիոլոգիական և քաղաքագիտական նախաձեռնությունների հասարակական կազմակերպության նախագահ

Վահրամ Քահրամանյան, պաշտոնաթող դատախազ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն.